Х.Сүглэгмаа

ЭХЛЭЛ

Нарны алтан бүслүүр дагаж эргэнэ
Намайг чамайг тэвэрсэн орчлон хөөрхий
Насны алтан саадаг дагаж нумарна
Надаас чамаас уйдах орчлон хөөрхий

Ертөнцийн гурван хигээст бууж мордоно
Ерхөгт талын дээр цас унах, өвс ургах хөөрхий
Ерийн ийм л төрлийг боджээ суугаад
Ембүү цагаан толгодоосоо уйдаж эхэлнэ дээ

Ямархан хонгор сэтгэл уйлна чиг, дуулна чиг
Явуу цагаан сарны нулимс бөмбөрөөд хөөрхий
Яаж би гунигаа цасан доорх гөрөөсний мөр шиг нуух билээ
Ядмагхан ийм л орчлонд ятга шанзныхаа эгшигнээс уйдаж л эхэлнэ дээ

Орой намрын бороо урдуур хойгуур зүсрээд
Очих газрын минь хэвлийд тэнгэрийн амьсгалтай шингэнэ
Орчлон намайг тосч, орчлон намайг дахиад л тосч
Орь залуухан хаврын нулимсан зэрэглээнд эрхлүүлнэ дээ
Эхэлнэ дээ

2009 он

KH.SUGLEGMAA

WINDOW

My room with a single window.
A single window to myself.
Through it, I watch the morning sun and the moon at night,
And notice no-one else.

I come towards you, I stop without a word.
I look at you, I think of you fodly.
I call with all my strength and I weep.
I support you, I encourage others too.
I come towards you, showing off my joy.
Laughing, talking loudly, no need to be embarrassed,
I come towards you spreading out my melancholy.
No need to patch up misplaced words.
No asking forgiveness.
No rebuke that the target is broad.
No challenging, no soothing.
No tearful rejections.

When we pray to heaven at our wits’ end,
We do not join our palms together.
When I am annoyed with you in secret,
I do not cut my hair to win you over.
When you have heard my joy and sadness,
You do not give an answer.
You watch
My strange excitement,
And do not ask me where I’m going.

My room with a single window.
A single window to myself.
Day after day of joy and misery,
Sucking out their ewual shares.

Why have I always struggled towards you?
Why have I always been petulant with you?
Why have I always missed you?
Why have I always encouraged you?
You see now a poet can be loved,
How a poet can be distressed,
How a poet can be desired,
How a poet can be left.

I cannot watch without talking.
You are smiling sweetly.
I can barely think.
How can you find such peace?

My room with a single window.
A single window to myself.
Through it, I watch the morning sun and the moon at night,
And notice no-one else.

Translated by Simon Bekham Smith

ЧУЛУУН ГЭР

Х,Сүглэгмаа

ЧУЛУУН ГЭР

Энгэр газрыг тэгшлэн засч

Эрдэнийн чулуугаар голомтоо тулна
Эрххэн хэдэн дүүгээ дагуулаад
Эвий эвий тоглож өнжинө

Хатан нарны бүслүүр дагуулж
Хаан гэрийнхээ ханыг дугуйлна
Үелээ үелээ толгодоо зүсэлж
Үүдэн хоймроо тэгшхэн голлуулна

Үйл үйлийн шаглааг бодож
Үе завсаргүй цувуулж өрнө
Үүрд амгалангийн бэлгийг бодож
Үүд хаалгаа нээлттэй барина

Зузаан нимгэн хоёр чулуугаар
Зуух тогоогоо эхэлж тулна
Хормойлсон чулуунаасаа тэгшийг нь харж
Хоймрын авдраа дараа нь тавина

Ижил ижилхэн хоёр чулуугаар
Ижий аавынхаа орыг зална
Идээ цагаа арвиныг ерөөж
Илүүхэн өндрөөр нь эрэгнэгээ тулна

Будаа чихэр өнгөөр алаглуулж
Бурхан тахилаа ёсоор өрнө
Бузгай айлын нүнжиг зааж
Буусан гийчинд идээ тавина

Уул уулынхаа чулуунаас түүсэн юм

Улаан голдууг нь үхэр сүрэг гэнэ
Цаад наад голоосоо авсан юм
Цагаан голдууг нь хонин сүрэг гэнэ

Оргил оргилынхоо өндрөөс нь түүсэн юм
Овоо товирууг нь адуун сүрэг гэнэ
Ойр хол говиосоо цуглуулсан юм
Олон тоотойг нь тэмээн сүрэг гэнэ

Зүг зүгийн толгодоос ирсэн юм
Зүс алагийг нь ямаан сүрэг гэнэ
Зүг бүртээ малаа бэлчээнэ

Зүс ижилсүүлж сүргээ багшруулна

Хотгор гүдгэрээ дагуулж

Хороо бууц бүгдийг нь засна
Хормой хормой чулуунаас бүтсэн
Хот айл ингэж босно

Хаан тэнгэрт мөрлүүлж боссон
Тоонотой билээ энэ айл
Хатан дэлхийд шийрлүүлж тулсан
Тотготой билээ энэ айл

Дөрвөн зүг найман зовхист

Ханаа дугуйлсан их Монголын
Дөрөөн чимээтэй уяан дээр нь
Дэлхий ирж амс хийдэг

2009-07-25

ГУЙЛГАЧИН ХҮҮГИЙН ДЭРГЭД УНШИХ ШҮЛЭГ

Х,Сүглэгмаа

ГУЙЛГАЧИН ХҮҮГИЙН ДЭРГЭД УНШИХ ШҮЛЭГ

Арван төгрөг өгөөч гэх юм
Алган дээр чинь гаргаад тавих
Аравт тавт
Алгаа дүү минь
Аялгуут сайхан дууны чинь хариуд
Амьдрал сайхаан гэх итгэлээ өгье

Улаан нүүртэй болгоныг царайчилж
Ундны мөнгө өгөөч гэх юм
Уралдаад чам руу сарвайх
Урд хойд нь алгаа дүү минь
Уянгатай сайхан дууны чинь хариуд
Уулын орой харах ухаанаа чамд өгье

Гутамшиг, эр зориг бүгдийг нь бид хулгайд алдсан
Гутрах юу байх вэ миний дүү
Гудамж талбай энэ олны дунд
Гуйх нүүртэй нь харин чи л үлдэж
Бусдын сайн сайхан бүхнийг
Булаагаад хэдийнэ сурчихсан наадуул чинь
Булингарт энэ олны урсгалд
Буян гуйдаг нь чи л үлдэж

Ойворгон дэвэргэн тонуулчдын дунд
Овоо доо миний дүү, гуйхын сэтгэлтэй үлдэж
Орчлонд чамаас баян хүнийг
Одоо харин би олохгүй нь байна шүү

Болжморын даль шиг хөөрхөн алган дээр чинь
Борог зүрэгхэн эх орон минь багтдаг юм
Боодолтой чихэр бор таван төгрөг аль нь ч хэрэггүй ээ
Болно доо гэх сэтгэлээ үлдээе, буян хураг ээ

2009-12-03

“Улаанбаатар таймс” 2009.07.29 151(9971)

ЯРУУ НАЙРАГЧИД МООД ДАГАНА ГЭЖ БАЙДАГҮЙ

Яруу найрагч цөөхөн эмэгтэйн нэг болох Х.Сүглэгмааг энэ удаагийнхаа “Завсарлага” буланд урилаа. Яруу найрагч Очирбатын Дашбалбарын шавь тэрбээр багшийнхаа талаар судалгааны ном гаргасан гэсэн. Ингээд Улаанбаатарын их сургуулийн Магистр докторын сургалтын албаны дарга доктор дэд профессор Х.Сүглэгмаагийн яриаг уншигч танд сонирхуулья.

-Өөрийг чинь өглөө бүр гүйдэг гэж сонссон. Хэдэн жил гүйж байна даа?
-Сүүлийн хоёр жилийн турш гүйж байна даа. Манай сургуулийн багш нар бүгд гүйдэг болохоор тэдний нөлөөнд автаж хоёр жилийн өмнөөс гүйж эхэлсэн. Гэхдээ манай багш нар их хол зайнд гүйдэг юм билээ. Зарим нь бүр долоо хоногт нэг удаа холын кросст гүйдэг гэсэн. Би бол тийм биш өглөө бүр дөчин минут л гүйдэг. Тэр хугацаанд нь гурван км 800 метр л таардаг юм. Манайхан чи гурван км л гүйсэн үү гээд намайг бас шоолно шүү дээ. Гэхдээ яах вэ энэ нь надад болоод л байдаг юм. Гүйхгүй болохоор толгой хүндрээд л. Хүн юманд амархан дасдаг юм билээ. Сая чамтай уулзахын өмнө би эмнэлгээр явж шинжилгээ өглөө. Тэгсэн чинь эмч найзууд маань чам шиг эрүүл хүн алга гэсэн. Тэгэхээр эрүүл мэндэд зохиххэмжээгээр нөлөөлсөн байгаа биз дээ. Би анагаахын сургууль төгсөөн хүн шүү дээ. Тийм учраас эмч найзууд ихтэй. Тэд л намайг албадангаар шинжилгээ өгүүлж байгаа нь энэ.
-Хүнд хамгийн их үр бүтээлтэй цаг гэж байдаг гэдэг. Өөрийн чинь хувьд? Өөрөөр хэлбэл хэдэн цагт их ажил амжуулдаг вэ?
-Бүсгүйчүүд өглөөгүүр гоо сайханд суудаг гэж ярьдаг юм билээ. Харин би өглөө гоо сайханд суугаад байдаггүй. Миний хувьд хамгийн үнэтэй цаг бол өглөө. 11 цаг хүртэл л хамгийн их үр дүнтэй цаг хугацаа байдаг. Эрүүл мэндэд минь хэрэгтэй юм даа гээд л 40 минутынг гүйхэд зарцуулдаг болохоос ер нь өглөөний цаг хугацаанд их харам. Өглөө босч юмаа уншина, бичиг цаасныхаа ажлыг гүйцээнэ гээд л өглөөний ажил мундахгүй.
-Яруу найрагч бүсгүйчүүд үндэсний хувцасаар их гоёдог. Сүглэгмаа ч бас тэдний нэг. Энэ нь уран бүтээлтэй нь холбоотой юм болов уу? Эсвэл өөр учир шалтгаан байна уу?
-Яруу найрагчид бид байнга л олны нүдний өмнө байдаг болохоор хувцаслалтдаа анхаарахгүй байх аргагүй байдаг л даа. Нэгэнт би монгол хүн болж төрсөн юм болохоор үндэснийхээ хувцсаар гангарах дуртай. Тэгээд ч яруу найрагчдыг бусдын нөлөөнд автдаггүй гэж ярьдаг. Ийм учир шалтгаантай холбоотой байж болох юм. Ер нь яруу найрагчид моод дагана гэж байдаггүй юм даа. Сүүлийн жилүүдэд нас явж байгаа юмуу хаашаа юм монгол хувцсаа хослуулж иж бүрнээр нь өмсөх сонирхолтой болж. Хүмүүсийг хантааз өмсдөггүй байхад 2002 онд Ц.Хулан хантаазтай дээл өмсч нийтэд дэлгэрүүлсэн юм шүү дээ. Харин түүний дараа бид өмссөн. Гэхдээ энэ дээлний загварыг Ц.Хулан надад гаргаж өгсөн юм. Тэр загварынх нь дагуу би хантаазтай дээл урлуулж өмсч байсан. Түүнээс хойш одоо Ардын жүжигчин болсон Ш.Чимидцэеэ гуай бид хоёрынхоос арай илүү өргөн эмжээртэй дарьганга маягийн дээл хийлгэж өмсч байсан юм. Бас тэр жилийн цагаан сараар УИХ-ын гишүүн Н.Болормаа, Д.Арвин нараас эхлээд л Д.Тэрбишдагва, Б.Бат-Эрдэнэ нарын гэргий хүртэл хантаазтай дээлээр гангарсан даа.
-Хулан загварыг нь гаргаж өгсөн гэв үү?
-Тиймээ. Хулан монгол хувцасны загварыг их сайхан зурдаг. Өөрөө зоригтой учраас ийм байвал зүгээр тийм байвал зүгээр гээд л зоригтой шийдлүүд их гаргадаг.
-Харин Сүглэгмаа ямар вэ?
-Манайх гурван эмэгтэй хүүхэдтэй айл л даа. Эгч дүү бид гурав гурван насны зөрөөтэй. Тиймээс ээж маань олон охидтой айлыг хүн их харж явдаг юм. Та нар юм оёж сур гэдэг байлаа. Тэгээд л ээжийнхээ зөвлөгөөний дагуу 12-13-тай байхдаа дээл оёж сурсан. Тэрсхэн гурван охин болохоор бие биенээсээ илүү оёх гээд л тэрүүхэндээ хор шар нь хөдөлнө. Бас манай гэр дүүрэн хатгамалтай. Хатгах юмаа өөрсдөө ч зурна хүмүүсээр ч зуруулна. Ингэсээр байгаад л юм хатгаж, оёж, зурж сурсан даа. Бас европ хувцасны загварыг гаргачихна шүү. Сургуулийнхаа багш нарын хувцасны загварыг зурчихдаг. Сүүлдээ юм нэхэж хүртэл сурсан. Нөхөртөө нэхэж өгсөн цамц маань одоо хэр нь байдаг юм. Гараар нэхсэн цамц их бөх. Тэгээд ч 1980-аад оны сүүлээр нэхмэлийн утас олдохоо больчихсон болохоор хивсний утсаар нэхсэн юм. Ер нь тэгээд манай гэрт оёсон хатгасан нэхсэн зүйл их дээ. Ямар сайндаа А.Эрдэнэ-Очир манайд ирчихээд Сүглэгээ миний хөгшин муу шүлэг бичиж байхаар наад юмаа оёж байсан нь дээр юм байна гэж намайг цаашлуулж байхав. Ганц юм уух гээд ирэхэд нь би юм оёж байгаа нь энэ гээд оёдлын машин тагчинуулаад байхаар тэр л дээ. Нэг талаар орчин нь солигдоод юм оёх нь надад амралт болдог шиг байгаа юм. Одоо ч гэсэн хөшиг орны бүтээлэг өөр юу байдаг юм хослуулаад л оёх юм байвал оёж өгнө шүү дээ.
-Говийн хүүхэд аргал түүж л өссөн байлгүй? хөдөө очоод аргал түүгээгүй хэр удаж байна?
-Саяхан аргал түүсэн шүү. Гэхдээ Хэнтийн Идэрмэгт. Яруу найрагч зураач Ж.Саруулбуян ах хэдэн найрагчийг нутаг руугаа авч явсан юм. Бид Хэрлэн голын хөвөөнд хэд хоносон юм. Тэгээд хоол цайгаа хийх аргал түүх гээд өглөө эрт бослоо доо. Гайгүй сайхан хөх аргалууд тэр хавиар зөндөө. Очоод л авах гэхээр дан чийгтэй. Манай говьд бол аргал нойтон байна гэсэн юм байхгүй шүү дээ. Гэтэл голын хөвөөнд байгаа аргалууд харахад хуурай юм шиг хэрнээ голдоо нойтон байдаг юм билээ. Харин өдөр тийшээ хатчихдаг юм байна. Тэгээд л өдөр хатахаар нь аргалаа түүсэн дээ.
-Сүүлийн үед хүүхнүүд маань мөнгөн эдлэлээр их гоёх болж. Харин өөрийн чинь хүзүүний зүүлт бугуйвч зэргийг гар хийцний гэхдээ их чамин хийцтэй эдлэл юм гэж бодлоо. Дархан хүний бурхан ухаанаар бүтсэн мөнгөн чимэглэлээр гоёх сонирхолтой юмаа даа?
-Нас нь болоогүй юм байлгүй. Одоохондоо алт монет зүүхийг нэг их боддоггүй. Харин өөрийн чинь хэлсэнчлэн дархан хүний ур ухаан шингэсэн мөнгөн эдлэл зүүх дуртай. Монгол аргаар мөнгөн эдлэл хийдэг хүн ч цөөрч. Урт цагаанд Чимиддорж гэж нэг өвгөн байдаг байлаа. Түүгээр их хийлгэдэг байсан. Харин сүүлийн үед харагдахаа байжээ. Чимиддорж гуайгаар мөнгөн зүүлт хийлгэхдээ дотор нь сахиусаа хүртэл суулгуулж байлаа. Манай нэг шавь Энэтхэг явж ирээд Далай ламын өгсөн сахиус гээд өгч байсан юм. Түүнд нь зориулж зүүлт хийлгэж байгаа нь тэр.
-Тэгэхээр их шүтлэгтэй байх нь ээ?
-Шүтлэгтэй. Манайх Говь мэргэн вангийн хошуу Данданравжаагийн нутгийн айл. Дэмчигийн хийд бол бид нарын тоглож өссөн газар. Тийм учраас хэдэн үеэрээ дамжсан шүтлэгтэй. Өлгий хийдийн нэг эхээс гарсан гурван бандида чинь манай ээжийн талын хүмүүс байхгүй юу. Тийм учраас шүтлэггүй байх аргагүй.
-Урин дулаан цагт хүн бүр л амардаг. Өөрийн чинь хувьд энэ жил хаагуур яаж амарья гэж бодож байна?
-Бид зун болохоор ичээндээ орно гэж ярьдаг юм. Ичээндээ орно гэхээр хэнд ч олдохоо болино гэсэн үг л дээ. Бараг л энэ маань гайгүй л байдаг даа гэмээр л таг болно шүү дээ. Ичээндээ орох болж л байна. Гэхдээ ичээндээ орохоосоо өмнө нэг ажил амжуулах хэрэгтэй байгаа юм. Тэр нь юу гэхээр Дорноговь аймгийн Хатанбулаг суманд очих. Энэ сумынхан жил бүр яруу найрагчдыг урьдаг юм. Тэр урилгад нь Д.Төрбат ах бид хоёр орчихоод байгаа. Хамгийн сонирхорлтой нь яруу найрагчдыг урихаар бороо ордог гэж нутгийнхан нь итгэчихсэн байдаг юм билээ. Найман сарын хоёронд тийшээ явах гээд л бэлтгэж байна.
-Яруу найрагчдыг очихоор бороо ордог хэрэг үү?
-П.Бадарч ах өөр хэн хэн гэлээ дээ хэдэн найрагчид тав зургаан жилийн өмнө тэнд очиж шүлэг уншаад бороо оруулсан гэх юм билээ. Түүнээс хойш яруу найрагчдыг ирэх болгонд тэнд бороо ордог гэсэн. Тэгээд л найрагчдыг ирэхээр бороо орж ган тайлагддаг гэж нутгийнхан итгэдэг шиг байгаа юм. Сонирхолтой нь тэд өөрсдөө бороо орсныг нь мэдээгүй гэсэн. Халамцуу л явсан хэрэг л дээ. Харин энэ удаад бороо оруулах юм уу яах юм бүү мэд. Д.Төрбат ах л “Могойн чуулган” бичсэнээрээ бороо оруулдаг байх даа. Би ч яана даа л гэж бодож байгаа. Хатанбулаг бол Галбын говийн төгсгөл хэсэг шүү дээ. Галбын говь хүчтэй энергийн цөм төв. Тийм учраас газар устай нь холбоотой байж магадгүй.
-Мэдээж уран бүтээл ихтэй л байгаа байлгүй?
-Энэ жил яруу найргийн хоёр ном гаргана гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Нэг нь англи хэл болон монгол бичгээр нөгөөх нь монгол хэлээр гарах учиртай. Мөн энэ жилийн хийсэн хамгийн том ажил гэвэл Очирбатын Дашбалбарын амьдрал уран бүтээлийг харуулсан ном гаргасан. Дашбалбар гэж хүний улс төрд оруулсан үүрэг, бурханы шашин сэргэхэд ямар үүрэг гүйцэтгэсэн гээд л тал талын мэдээлэл оруулсан их сонин ном байгаа даа.

Х.Алтанцэцэг
Sed_emji@yahoo.com

Эмэгтэй яруу найрагчдын СD гарлаа

Монголын эмэгтэй яруу найрагчдын СD англид хэвлэгдлээ. Эмэгтэй яруу найрагчид өөрийн дуу хоолойгоор шүлгээ уншин, мөн англи орчуулгыг нь тэндэхийн яруу найрагч бүсгүй Руть О Коллаген уншин СD гаргасан нь сонирхолтой сайхан бүтээл болжээ. Уг яруу найрагийн цомогт Ш.Дулмаагийн “Чингисийн тамга”, “Газар шороондоо би хайртай”, Х.Сүглэгмаагийн “Нүүдэл”, “Мөн чанар”, Г.Мөнхцэцэгийн “Ижийдээ”, “Битгий урваарай миний хүү”, Ц.Оюундарийн “Тавилан”, “Мөрөөдөл” шүлгүүд орсон бол английн яруу найргч Рут О Коллагений өөрийнх нь “Тэмдэглэл”, “Үдшийн дуу” гэж шүлгийг мөн монгол, англи хэлээр оруулсан байна.

Ая зохиогч нарт

Х.Сүглэгмаа

СЭТГЭЛ

Ая зохиогч нарт

Зүүдний алтан бишгүүр хөглөж өгье
Зүрхэнд ойрхон аялгууг тоглож яваарай
Зүс нийлсэн амраг шувуу зурж өгье
Зүүр түүрхэн бодолдоо нисгэж яваарай

Зүс нийлсэн амраг шувуу зурж өгье
Зүүр түүрхэн бодолдоо нисгэж яваарай

Элсний алтан хээг шаглаж өгье
Элгэнд ойрхон нутгаа санаж яваарай
Эрихэлж хэлхсэн дурсамжаа зүүж өгье
Эвий цагаан сэтгэлдээ ивэлгэж яваарай

Эрихэлж хэлхсэн дурсамжаа зүүж өгье
Эвий цагаан сэтгэлдээ ивэлгэж яваарай

Нарны шаргалхан туяаг хэлхэж өгье
Надад ойрхон ууланд жаргаж байгаарай
Намар хагдардаггүй навчаа зүйж өгье
Нандин хайрын сэтгэлдээ нууж яваарай

Намар хагдардаггүй навчаа зүйж өгье
Нандин хайрын сэтгэлдээ нууж яваарай

2008-12-02

Х.Сүглэгмаа доктор PhD, дэд профессор

Х.Сүглэгмаа доктор PhD, дэд профессор

Улаанбаатарын Их Сургууль

ТӨРИЙН ЁСЫГ НОМЫН ЁСООР ӨГҮҮЛЭХ НЬ БУЮУ ЭРТНИЙ МОНГОЛ СУРГААЛЫН ЗОХИОЛ ДАХЬ ТӨР ЁСНЫ УЛАМЖЛАЛЫН ТУХАЙ

Эдүгээ дэлхий нийтийн даяарших үйл явц эрчимжиж байгаа энэ үед улс үндэстэн бүр өөрийн язгуур мөн чанарыг илэрхийлсэн оюуны болоод эд өлгийн үнэт зүйлсээ илүү их анхааран тордох болсон нь тэдгээрийн үндэстнээ, улс орноо авч үлдэх нэгэн тулгуур гарц гэж хэлж болох юм. Улс орон хүчирхэг байх, аугаа их байхын нэг нууц нь төр түвшин түмэн олон нь амгалан байх явдал. Бид олон зууны нүүдэл суудалд их зүйлээ гээсэн, мартсан, орхисон. Бас олон зүйлийг олсон, зөөсөн. Чухамдаа өглөө бүрий, үдэш бүрий санаж, ургуулан боловсруулж, учир холбогдлыг нь нээн, эрхэмлэж явбал зохих тийм эрдэнэсийн сан бол миний цэцэн билэгт ардын ухаан юм.

Төрийн албатыг гэрийн сургаалаар боловсруулах монгол арга ухааны өндөр дээд уламжлал нь дорно дахинд тэр дундаа “номт гурван улсын” түүхэнд хэзээнээсээ тодорхой билээ. Дундад зууны үеэс монгол утга зохиолд хөгжиж ирсэн сургаалын зохиолуудад төрийн ихэс дээдэс албат иргэн-харлиг ард, номын ихэс дээдэс буяны садан-дагасан шавь, гэрийн өвөг дээдэс ураг садан-үр хөвгүүдийг хөхиүлэн сургаж, ухааны ур, утгын гүнийг шүтсэн билэгт сургаал үгс нэгэнтээ дэлгэр бөгөөд өчүүхэн миний бие номын их мэргэдийн оюун билэгт дулдуйдан энэ их өв сангаас төрийн ёсыг номын ёсоор айлдсан, төрийн хэргийг номын ёсоор зассан, төрийн хэргэмтнийг номын ёсоор сургасан тэр бүлэг зүйлийг хичээнгүйлэн хөөж энэ дор өгүүлье.
Улс төр нийгэм эдийн засгийн хямралтай ороо бусгаа цагийг туулж яваа эдүгээ цагт, судрын үгэнд ишлэсэн “сургаалтай хүний суудал зөв” гэдэгчлэн эгэл иргэний сэтгэл дэх төрийн эрхэм дээд чанар, төрийг хүндлэх үзэл, төрийн хүний итгэлт чанарын тухайд өгүүлсэн эртний мэргэдийн үгийг шүүн үзэх нь нэн чухал юм.
Субашидын жанрын монгол сургаалын зохиол “Модны шастирт”

Дэгжүүлэх үндсэнд нь хор буй бөгөөс
Дэлгэрэх цэцэг нь үзэсгэлэнтэй боловч хэн хэрэглэх

хэмээн өгүүлсэн нь эдүгээ цагт хүмүүн бид өөрийн дотор сэтгэлийн гэм хороо дарж чадалгүй, бусдын гэмийг шүүн хэлэлцэх, эсвэл хувь хүний язгуур чанарыг яриагүй байж тэндээс бүрэлдэх төр нийгмийн сайн сайхны тухайд хүсэмжлэн ярих зэрэг нь угаас “сүүлгүй тогос луугийн дуу сонсовч шүхэрлэхийн аргагүй” [Д.Равжаа.200] гэдэгтэй үлгэр нэгэн болох ажээ. Төрийг номын ёсоор барихын цаад гүн бишрэлт утганд “дэгжүүлэх үндэс” нь хувь хүн эгэл иргэний утгыг агуулж байгаа бөгөөд өвгөдийн үгэнд “биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас” гэж байдаг нь үр хөвгүүнийг сургаалтай өсгөж байж сая төрд гаргадаг монгол үзэл сэтгэлгээний тод илрэл гэж болно. Түүнчлэн Энэтхэгийн “Билгийн гол модон” нэрт сударт

Хаан [хүн] өөрийн улсдаа өргөгдмүй
Төгс эрдэмт хотолд өргөгдмүй

Монголын “Цэцгийн үзэсгэлэнт эрих”-д

Хаад ноёд өөрийн орондоо хүндлэгдьюү
Хамаг ухааныг сурагч орон бүхэнд хүндлэгдьюү (Ишбалжир)

хэмээн тус тус өгүүлсэн нь хэдийбээр танд төрийн эрх мэдэл, ихэс дээдсийн хэргэм зиндаа байвч энэ бол өөрийн оронд гайхагдах, түүнийг эрдэм ухаанаар асран тордвоос харин өргөн олонд өнө хойчид хүндлэгдэх, хаан хүний нэрээр бус хаан хүний эрдэм чадлаар олонд гайхагдах гэсэн санааг агуулсан хэрэг бөгөөд монгол сургаалын зохиолд энэ санааг дэлгэрүүлэн өгүүлсэн жишээ баримт арвин байна.
XIII зууны сургаалын зохиол “Оюунтүлхүүрт” л гэхэд хаан, хатан, харц ард тойн хувраг, хөвгүүн охиныг сурган тус бүрий өгүүлсний дотор

Асрал ихт ноёдыг тэнгэр мэт хүндэл
Ам авсан тангаргаа амь мэт сахь....
Дээдсийг хүндэл
Доодсыг асар...
Арслан мэт ноёдыг
Барс мэт түшмэд дагах
Барс мэт ноёдыг
Ирвэс мэт түшмэд дагах
Ирвэс мэт ноёдыг
Чоно мэт түшмэд дагах
Чоно мэт ноёдыг
Үнэг мэт түшмэд дагах..

гэсэн нь нэгэнтээ албат харлиг асралт ихэс дээдсийн ах зах захирах захирагдах гэдгийг эгэл иргэний санаагаар өгүүлсэн хэрэг бөгөөд улмаар энэ санаа нь хожмын XIX зууны яруу найрагч Шагдарын “Ном хийгээд ертөнцийн хоёр ёсны сургаал саруул оюуныг баясгагч” зохиолд:

...Хаан хүн хаст төрөө номчлон тэтгэ
Харьяат түшмэл хааны тааллыг дагаж яв
...Өндөр дээдэс өчүүхэн дордос хэн хэн нь боловч
Өөр өөрийн дагах ёс төрийг хичээтүгэй [Сайн үгийн сан I.469]

хэмээн нэгэн санаагаар уламжлагдан ирсэн байна. Мөн энэ санааг XIX зууны их соён гэгээрүүлэгч ноён хутагт Данзанравжаа “Хавар цагийн зугаа” хэмээх сургаал үгс гэдэг зохиолдоо

Олон төрийн улсад их бага байтугай
Оготно хорхойд ч бол айгч айлгагч хоёр бий [Равжаа.1992.213]

хэмээн өгүүлсэн нь бий. Бид эдүгээ төрийн хүний ёс зүй цэвэр ариун байх тухай нилээд ярих болжээ. Тэгвэл эртний судрын үгэнд

Хаад ихэст үлэмж ихэд хайрлагдан
Харин түүнээ муу ачаар хариулагчин
Хадны ирмэг дэх модны үзүүр(н)ээ суун
Халгаар түүний ёроолыг огтлогч ард мэт [Сайн үгийн сан.I.60]
(“Авах гээхийн сургаал шүлэг”)
Ханилсан нөхрөө хуурваас

Харин биеэ хуурсан адил больюу (“Оюунтүлхүүр”)

хэмээн ихсийн ивээл эгэл дордсын хүндлэлийг хүлээж чадаагүй итгэл алдах нь суусан модныхоо ёзоорыг өөрөө огтолж байгаатай адил золгүй хэрэг хэмээн үлгэрлэн үзүүлсэн бөгөөд улмаар энэ санаа цаашид XVIII-XIX зууны үеийн гүн ухаантан Агваандамбын зохиолд

Барын арьс нөмөрсөн илжиг хийгээд
Баялаг хоргой хувцсыг өмссөн бидэн хоёр
Барааны газраас харахад байдал төсөө нь хол ч
Байсхийн дөхөөд харахад хөрөг дүр нь адил буй (Агваандамба)

гэж үзэгдэх өнгөндөө нэг янз, үнэн цаад явдал ёсон нь мөн өөр нэг янз байгааг барын арьс нөмөрсөн илжиг хэмээн элэглэж улмаар утгын болоод уран яруу дүрслэлийн гүн гүнзгий агуулгаар баяжин уламжлагдсан байна. Мөн энэ санаагаар цахар гэвш Лувсанчүлтэмийн “Тус хорыг шинжлэх дуун” шүлэгт

Хамгаас шимтэй идээн ундааныг амсаад
Халуун хүйтэнд таарсан нимгэн зөөлөн хувцсыг өмсөөд
Залан, гүен нүгүүд бээр жаргалтай сууж байвч
Зайлалт үгүй үйлийн үр боловсрох цагт юун тус

хэмээн өгүүлсэн нь дээрх зохиолуудад гарсан эгэл иргэний санааг бурхны шашны сургаал номлолын чанартай болгож, хэдийгээр өнөөдөр үзэгдэх өнгө нь элбэрэл тахимдуу мэт, үйл мөр нь жаргалтай дэлгэр мэт харагдавч зөв сайхан сэтгэл, сайн санаагаар хийгээгүй үйлдэл бүхэн чинь эцэстээ үйлийн үрийн цаглашгүй үнэнд гүйцэгдэж гэсгээл цээрлэлээ хүртэх болно шүү гэсэн утгыг гаргажээ. Энэ чиглэлийн сургаал номлолын дотор хамгийн их дурдагддаг нэг санаа бол өвөр зуур, өөр хоорондоо эв эеийг хичээх явдал юм. Дээр дурдсан “Оюунтүлхүүр” сургаалын зохиолд

Харийн газар арга чадлаа бэхэл
Халуун зуураа эв эеэ хичээ...
Өнөр хүн эв үгүй болбоос
Өнчин хүний элэг болно
Олон хүн эв эегүй болбоос
Оорцог хүний элэг болно.... ,

“Алтан товч”-ийн доторх Хэрээдийн “Аймалжин эмгэний үгд” “Айлдаа алаг бяруунаас номхон явагтун” гэж тус тус өгүүлсэн байдаг бол Данзанравжаагийн “Ичиг ичиг” шүлэгт

Аяа бас, албатаа алаглагч ноёд ичиг...
Аяа бас, төрийг цуугиулагч түшмэд ичиг гэж нэгэн хоёр хүний эв эеэс нийт олон түмний эетэй найртай сэтгэл хамаарч, түшмэдийн цуугианаас төрийн цуугиан үүсдэг хэмээх санааг өрнүүлсэн нь өнөөгийн нийгэмд бидний нүдэн дээр болж байдаг ахас ихэс албат харлиг гэж биенээ хүндлэх сэтгэлгүй, улмаар энэ нь нэгэн хүнийг хүндлэх хүндлэхгүйн тухай яриа биш, төрийг хүндлэх төр түмэндээ итгэх сүслэх тэр сэтгэлийн агаарыг булингартуулсан хэрэг болж, “эд эвдрэхийг хайрлахаас” “эв эвдрэхийг хайрладаггүй”, “учралдаад хууралцах”, “салалцаад гаслалцах” (Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувууны үлгэр) гэгч номын үгийг эрхгүй санагдуулна.
Мөн эдгээр сургаалын зохиолд нийтлэг харагддаг нэгэн зүйл бол төрийн түшээд, хаад ноёдыг төдийгүй тэдний хатан хөвгүүнийг сургасан зүйл ямагт хамт өгүүлэгддэг. Жишээлбэл “Оюунтүлхүүр” сургаалын зохиолд

...Ичгүүр үл мэдэх хатнаас
Ичгүүр мэдэх шивэгчин дээр
Хадгалж үл чадах хөвгүүнээс
Халамжит сайн боол дээр гэх мэтчилэн өгүүлээд
Хаан хүний 35 эрдмийн дотор
Хайрлах сэтгэл нэн эрхэм
Хатан хүний 15 эрдмийн дотор
Халамжит сэтгэл нэн эрхэм
Түшмэл хүний 9 эрдмийн дотор
Төвшин сэтгэл нэн эрхэм...
Хөвгүүнээ боолоор бүү мэдүүл...

гэх зэргээр өгүүлсэн бол “Ном хийгээд ертөнцийн хоёр ёсны сургаал саруул оюуныг баясгагч” зохиолд эд бүгдийг нэгэн дор цогцлоон

...Асрал төгөлдөр хаан гэдэг бүхний эцэг
Ашид биеэ эзлэгч хатан гэдэг олны эх
Ариун номт түшмэл гэдэг хотлын итгэл
Асар түүнийг шүтвээс буян нүгэл нарийн [Сайн үгийн сан I.469]

хэмээн утга зангидан өгүүлж байгаагаас тод харагдана. Эдүгээ цагт бидэнд хамгийн их дутагддаг нэг зүйл бол өөрийгөө шүүмжлэх өөртөө шүүмжлэлтэй хандах явдал юм. Тэгвэл эртний мэргэдийн үгэнд өөрийн гэмийг шүүмжлэх, өөрийн гэмээр дамжуулан өрөөлийн гэмийг хамт өгүүлсэн зүйл элбэг тохиолдоно.

XVIII-XIX зууны шашныг шүүмжилсэн, шашныг шинэтгэх үзэл бүхий Зая бандид Лувсанпэрэнлэй, Агванхайдав, Агваандампил, Данзанравжаа, Шагдар нарын зохиолд ийнхүү өөртөө хандаж өөрийхөө гэм эрдмийг шүүн өгүүлсэн зохиол нилээд байгаа нь зарим талаар хуурай номлолын чанартай байсан бурхны шашны болоод иргэний өнгө аястай сургаалын зохиолд шинэлэг өвөрмөц өөр өнгө аясыг авчирсан гэж хэлж болно. Ийм утга агуулгаар бичигдсэн Зая бандид Лувсанпэрэнлэйн “Алтан хатгуур” тэргүүтэн өөртөө болон бусдад зөвлөсөн сургаалд

Аяа сонсогтун, Лувсанпэрэнлэй чи
Ангир шар номын хувцсыг өмссөн хирнээ
Алинаас нь ч үзсэн ном лугаа харшилж
Ашид өөрийгөө хуурч явахдаа гэмшихгүй юу

гэж байгаа бол Шагдарын “Ном хийгээд ертөнцийн хоёр ёсны сургаал саруул оюуныг баясгагч” зохиолд

Эрдэмтэн мэргэд насад бусдаас эрдмийг эрнэ
Эгэл тэнэгүүд үргэлжид бусдаас гэмийг эрнэ
Эрдэмтэн мэргэд бусдын эрдмийг салхин мэт алдаршуулна
Эгэл тэнэгүүд өөрийн гэмийг үлэмж нууна.... [Сайн үгийн сан I.465]

Данзанравжаагийн “Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу” хэмээх сургаалд

Бусдын гэмийг намрын үүл мэт элбэг үзнэ
Өөрийн гэмийг нарийн тоосны төдий үл шинжилнэ [Равжаа.1992.186]

гэх зэргээр өгүүлсэн байна. Монголчуудын уламжлалт сургаалын зохиол дурдагдсан төрийн ихэс дээдэс албат иргэн харлиг ард, номын ихэс дээдэс буяны садан дагасан шавь, гэрийн өвөг дээдэс ураг садан үр хөвгүүдийг сургасан эрт цагийн судар ном сургаал үгийн цаад чинад утгыг нэгтгэн үзвэл угаас төрийн эрхэм чанарыг гэрийн зан үйлээс, хувь хүний сургамжит чанараас эхэлж үнэлдэг, өөрийн дотоод сэтгэлийг ариусгаж, өөрийн гэмийг шүүж улмаар түүгээр дамжуулан өрөөлийн сайн сайхны тулд сургадаг харилцан уялдаа холбоо бүхий арга билэгт чанарыг эрхэмлэж ирсэн нь нэгэнт тодорхой байна.
Эртний монгол сургаалын зохиолын аман болоод бичгийн уламжлалд энэ чиглэлийн номлол сургаал уламжлагдан ирсний дотроос бид гагцхүү бичгийн зохиолын арвин баялаг жишээн дээр тухайн асуудлыг авч үзлээ. Дундад зууны түүхэн зохиолуудаар уламжлагдан ирсэн, XIII зууны сургаалын зохиол болох “Оюун түлхүүр”-т л гэхэд хаан хүнийг сургасан, хатан хүнийг сургасан, түшмэдийг сургасан, хуврагийг сургасан, хөвгүүнийг сургасан, охиныг сургасан гээд хэдэн зүйл ухаанаар зэрэгцүүлэн өгүүлсэн бол, мөн энэ үеийн “Гурван зуун тайчуудыг дарсан домог” сургаалд улсын хаан, өрлөг сайдуудын хоорондын өгүүлэмж, “Аргусан хорчийн домог” өгүүлэлд хаан харьяат албат, хатад хөвгүүдийн билэг оюуны гайхамшгийг, “Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хөвгүүний цэцэлсэн шастир”-т хаан хүн-харц ард, хаан хүн-харлиг албат, харлиг албат-харц ард гэсэн гинжин холбоонд цэцлэн сургасныг, мөнхүү “Чингисийн билиг сургаал” хэмээхэд хаан төрийн эрхэм дээд, хаан хүний асрал нигүүсэл сэлтийг тус тус дэлгэн өгүүлсэн нь бий. Улмаар дундад зууны үед монголд дэлгэрсэн “Авах гээхийн дөрвөн мөрт”, “Тоть шувууны сургаал” тэргүүтэн хос ёсны сургаалууд тэрчлэн Өндөр гэгээн Занабазарын “Адистэдийн дээдийг хайрлагч эх”, Зая бандида Лувсанпэрэнлэйн “Алтан хатгуур” тэргүүтэн өөртөө болон бусдад сургасан үгс, Сүмбэ ханбо Ишбалжирын “Хүний ёсны шастир цэцгийн эрих”, Цахар гэвш Лувсанчүлтэмийн “Тус хорыг шинжлэх дуун” хийгээд “Хотол өдүүлгийг зассан” сургаал, Цогт хун тайжийн дууллын шүлэг, мөн арайхан хожуу XIX зууны бичгийн их мэргэд В.Инжиннашийн шигтгэл сул шүлгүүд, Данзанравжаагийн “Цаасан шувууны үлгэр”, “Ичиг ичиг”, “Нэгийг хүснэ” Хамба номун хан Агванлувсанхайдавын “Урт үст Цэрэнпэл хэмээгдэхийн тэмцлийн бичиг оршвой”, “Өөрийнхөө бэлгэ чанарыг тодорхой үзүүлэгч дуун”, Агвандампилын “Агвандампилын үг” хэмээх өөртөө сургасан зохиол, Гүнгийн зуугийн гэгээн Ишданзанванжилын “Алтан сургаал”, Зава Дамдины “Зүрхний үг талхлан тээрэмдэгч хүрд”, хуульч Сандагийн “Өөрийн бие өтлөөд ноёноо магтаж хэлсэн нь”, “Түшмэд, хиа нар, ардыг хэлсэн нь”, Хишигбатын “Хос морин сайвар” зэрэг алдартай зохиолуудад монгол өвөг дээдсийн аман ярианд “Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас” гэдэгчлэн хаан хүн, харьяат ард, харлиг албат; хаан, хатан, түшмэд хүний эрдэм; хан хөвгүүнийг сургах, хатад охидыг сургах, түшмэд хүнийг сургах; түүнчлэн, төрийн эрхэм дээд чанар төрлийн хэлхээтний эрдэм оюунт чанар тэдгээрийн хоорондын шүтэн барилдлагын тухай өгүүлсэн жишээ сэлтэд тулгуурлан өнөө цагийн эгэл иргэд эрхэм төрийн түшээдийн сайн оюунд дуслын төдий нэмэр болоосой хэмээн энэхүү илтгэлд хураан өгүүллээ. “Сүмбэ хамбо” Ишбалжирын “Хөхөөн яруу дуун нэрт гүр дуулалд”

Тэнгэрийн усыг хөхөө эрнэ
Хонхрын шаврыг гахай эрнэ [Сайн үгийн сан I.300]

хэмээн өгүүлсэнчилэн энэ цагийн төрийн ихэс дээдэс албат харлиг хэн бүхэн эртний судар номонд өгүүлсэн энэ мэт сургаалыг авч, “Муу явдлыг өөрөө үйлдээд цагийг муу хэмээн” [Равжаа.1992.189] дуудалгүй, “Олон хамаг амьтанд сал онгоц мэт боол сэтгэлийг барин” [Равжаа.1992.194] үйлдвээс “Хорхой тэжээж авсан шүлс магнаг болохыг үзэх” [Равжаа.1992.194] (“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу” хэмээх сургаал) буюу нэгэн хүний сэтгэлийн ариун орноос нийт олон төр түмний минь буян хишиг дэлгэрэх тийм сайн цагийг үзэх хувь буй гэж итгэнэм.

STATEHOOD TRADITIONS IN ANCIENT TEACHINGS

Kh. Suglegmaa (Mongolia)

In the era of globalization an important place is given to the protection and research of the national heritage of material and intellectual culture. The Mongols have a long tradition of statehood teachings and doctrines. Since the Middle Ages, Mongolian literature has included teachings for khans and queens, state officers, monks, sons and girls.
Thirteenth-century didactic works include the “Oyun tulkhuur” (“Key to Knowledge”), and the “Gurvan zuun taichuudiig darsan domog” (Legend about battle on three hundred Taichuuds). In this paper I aim to examine the state teachings in written sources such as “Quatrains of taking and losing”, “Teachings of the Parrot”, “Mother granted a benediction” composed by Holy Bogdo Zanabazar, Zay Pandit Luvsanprinlei's teachings in “Golden Pin”, “Garland of Floowers, a Shastra of Human Teachings” composed by Sumbe Khambo Ishbaljir, and “Song for analyzing help and harm” of Tsakhar Gebshi Luvsanchultem.
These sutras teach about way of ruling the state inherited from ancient India and other oriental countries.

АЛАГ БАЯНГИЙН ТАЛД ХУУЧИЛСАН ШҮЛЭГ

Х. Сүглэгмаа

АЛАГ БАЯНГИЙН ТАЛД ХУУЧИЛСАН ШҮЛЭГ

Агаа ээж бид гурав
Сухай дээр сууж
Алагбаянгийн талыг
Хотолзуулан хуучлав

Балдан гуайх нь энүүхэн хойно Шартдаа
Байхгүй нөгөө муу хөгшин нь мөнхөрсөн
Аюушийнх Ганцсухайд хэдэн гэрээрээ
Ач нар нь сургуульд ороод суман дээр

Бор-Овоод Ёндон гуайх
Ботготой ингэ нь наанаа л харагдана
Улаан Чука шуухинаа хүрлээ л гэсэн
Уулзвал биеийг нь асуугаарай миний хүү

Хүрээгийн дэрсэнд Батмөнхийх суугаа
Хүний өөрийн хэдэн үхэр Цэцэг л усалж байгаа
Хүүхэн ахынх чинь тээр зүүн хэцэд
Хүүхдүүд нь харин тэрүүхэн хавьдаа айл
болцгоосон.

Холбоо шараа унаад миний хүү
Хойд айлуудаар заавал буугаарай
Хотоос ирсэн гээд хүүхэд хөгшцүүл
Хол ойроос харуулдаж байгаа

Баажий ахыг чинь өөд болсноос хойш
Бага хүүгийнх нь бууцан дээрээ л байгаа
Дандарын Банди айлаараа буусан
Даалуу тоглох гээд хааяа ирдэг л юм
Надмидын Хархүүгийнх Ар Цавчиртаа
Найдан нь харин хаа яваа бол?
Наахна нь Хэмгийд Нацагийн их гэр
Нанзад өвгөн гэж байвдаа, тэдний орон суурин

Ухаа загт Дамдинсүрэн ахынх чинь
Уржигдархан хүү нь ирж эргээд явлаа
Урдхан нь Чулуунбат, Амандыхан
Уяа морьд гээд ажил ихтэй л байх

Гарваагийнх Гөөхүүтэйгээ Баянхөөвөрт
Гайгүй сайхан адуутай айл болсон
Агент Хад гуай тэтгэвэртээ суугаад
Арын Улаантолгойд малтайгаа байгаа

Алив миний хүү Энхээгээ дууд
Агаадаа нэг тамхи асаагаад ир гэж хэл
Бидний үеийхэн ч цөөн болж дээ одоо
Бэлчээр, усны хооронд хүүхдүүд л
харагдах юм.

Цэдэндоржийх Сэнжитийн зүүн дээр
Цэндоо эгч нь Гонгоогоо хадамд гаргах гэж байгаа
Маша сумын заан, мань өнөө бага нь начин
боллоо гэнэ
Манай энэ хавийхан ам сайтай л байгаа


Онгоны зүүн дээр Баадгай ахынх чинь
Овоо том болж байгаа, хэдэн хүүхэд нь
Ойрхон тэр хавьд нь Насан-Ишийнх айлаараа
Орж гараад муу хөгшинд нь ханьтай гэж

Хурал цавчирт Хоньхүү ахынх чинь
Хурга ишгэндээ гүйгээд Шонх нь овоо болсон
Тогоогийнх Булагбаяндаа суугаа л байх даа
Тойвтой сураг хэлэхээр хүн ойрд явсангүй

Алсхан л болохоос Өрөлбөд цаг сайн гэнэ
Андгай, Мижээгийхэн тэрээд айлаараа байгаа
Баруухан хойно нь Буландэлгэрийн усанд
Бандимаа ахынх чинь өвөл зунгүй л суудаг юм

Улсын ажил барагдах биш дээ миний хүү
Уул нь хэд хоновол сайн л байна санж
Ижий нь ойр ойрхон яриад л байсан юм

Ирэхийг нь нэг мэдээд л байж дээ

Агаа ээж бид гурав
Сухай дээр сууж
Алагбаянгийн талыг
Хотолзуулан хуучлав

Амьдрал мөнхөд үргэлжлэх
Аргалын утаат говийнхоо
Алсын уул толгодыг
Өндөлзүүлэн хуучлав.

НҮД

Х.Сүглэгмаа
НҮД

Хаалга цонх
Хана туурга
Хаяавч салхивч
Хаа сайгүй нүд
Хачин гунигтай,
Хайрламаар
Хажууд нь очиж учирламаар нүд
Хаа сайгүй нүд

Алгаа хавсарч залбирна, тэр л нүд
Аргаа барж замд одно, тэр л нүд
Ажралгүй амгаланд тэмцэнэ, тэр л нүд
Алимад сэтгэлийн гүнээ, тэр л нүд
Араас минь дагана, урдаас минь тосно
Амраалгүй зовооно
Алга болж эрүүлнэ, тэр нүд
Амирлангуй зөөлөн гуниглана
Аяглаж тэрүүхэндээ зөрүүдлэнэ, тэр нүд

Бороо орно,
Үүл нь үгүй тэр л нүд
Бодлын холд манан татна,
Үнэр нь үгүй, тэр л нүд
Болъё гээд дуулж үзнэ,
Аялгуу нь үгүй, тэр л нүд
Бодол сэтгэл минь холын холд одно,
Мөр нь үгүй, тэр л нүд

Уулзалгүй намайг зовоосных нь төлөө
Уйлуулж үзмээр, нүд
Учрахгүй тавилангаа аргадаж
Удаан хармаар нүд

Хачин гунигтай
Хайрламаар
Хажууд нь очиж учирламаар, нүд
Хараад л баймаар нүд.


2002-12-23.

ЦАГ ХУГАЦААНЫ ДЭРГЭД

Х.Сүглэгмаа

ЦАГ ХУГАЦААНЫ ДЭРГЭД

Аугаа ихийн дундуур хөл нүцгэн туучиж
Аав л ижийнхээ дэргэд алс хөхөмдөгийн тухай бодож сурав би
Амьдрал мөрөн дэргэдүүр минь зовлонгийн чимээтэй урсахад
Аанай л жаргалтайн дэлгэрийг аялж амжив би

Цангасан адуу тургилан нууран зүг дэргэх шиг
Цаг хугацааны дэргэд бүсээ тайлаад амсхийдэг
Цайран цайран бороошоод үүлэн хөшиг нөмрөхөд
Цаадах уулсын хормой дахь өвсний гижигийг мэдэрдэг ээ

Намайг алгандаа бөмбөрүүлсэн ижий орчлонгийн дэргэд
Наран саран хоёрыг атгаж эрхэлдэг би
Намар хаврын тухай үлгэр зөндөөн сонссон ч
Надад ааваас минь хойш зун л болоогүй санагддаг

Аавын минь өвөр шиг энэ дулаахан нутагт
Аугаа ихийн тухай мөрөөдөж сурсан болохоор
Амьдрал гунигтай санагдах энэ цаг хугацааны дэргэд
Аялан дуулж нэг л эвлэхгүй юм шиг санагддаг аа.

2009 он

“Эрдэмтэнтэй ярилцах цаг” нэвтрүүлэг

“Эрдэмтэнтэй ярилцах цаг” нэвтрүүлэг
2005-08-25 ны өдөр

Манай өнөөдрийн нэвтрүүлгийн зочноор Хэлбичгийн ухааны доктор (PhD), дэд профессор Х.Сүглэгмаа уригдан оролцож байна. Бидний урилгыг хүлээн авч студид хүрэлцэн ирсэн танд баярлалаа. Мэдээж, эрдэм шинжилгээний ажил, бас яруу найрагч хүний хувьд цаг зав багатай байгаа байх.? Таны амьдралын тухай Судалгааны ажил, хийж бүтээсэн зүйлийн тухай, яруу найргийн анд нөхөд багш нар гээд хоёулаа нилээд чөлөөтэй ярилцанаа-Одоо Улаанбаатарын Их Сургуульд Магистр докторын сургалт хариуцаад бас багшилж байна уу? Хэзээнээс энэ сургуульд ажиллаж байна?

-Сургуульдаа би 2001-2002 онд очсон Их сургууль төгсөөд л багшилсан даа. 4 жил багшлаад одоо энэ сургуульдаа очсон. Сургууль төгсөхдөө 1990-ээд оны сүүлээр шүү дээ. Тэр үеийн “Ардын эрх” сонинд дадлага хийгээд, гайгүй сайн идэвхтэй байсан юм байлгүй, төгсөөд ирж ажиллаарай л гэж байсан. Харин миний бүр бакалаврын ажлаас дагасан удирдагч багш маань монголын нэртэй төвдөч эрдэмтэн доктор профессор Л.Хүрэлбаатар гуай шүү дээ. Багш маань харин тэр үед “за та нар сэтгүүлч хийхгүй ээ. Тэр чинь одоо хүний л юм хийж байна гэсэн үг. Энэ нарийн мэргэжлээр сурчихаад та нар өөрийнхөө л юмыг хийх хэрэгтэй шүү дээ. Багшил, хажуугаар нь сур, тэгээд одоо үнэхээр судалгааны ажилд дурлаж байвал энийгээ л хийж оролдох хэрэгтэй” гэсэн. Тэгээд нэг сургууль дээр багшлах далагат гаргаад, өглөө нь номын сан, хүрээлэн дээр очиж жаал юм уншина, үдээс хойш нөгөө газар ирж дадлагын хичээлээ заана. Тэгээд багшлах жаахан сонирхол муутай байсан юмуу даа. Хэрэндээ бэлдээд л ирдэг байсан чинь нэг удаа лекцээ мартаад очиж энэтэр хөглөж л байсан. Намар нь Их сургуульд магистрын шалгалт өгөхдөө нөгөө хичээл зааж оролдож байсан хүүхдүүдтэйгээ хамт зогсоод л шалгалтанд орж байсан юм даг.

-Танай нутаг чинь Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум. Хутагт хувилгаадын түүх дурсгалтай их холбоотой, Ноён хутагтын алдартай 3 хийд байдаг газар. Энэ талаараа жаахан ярилцах уу?

-Манайх Түшээт хан аймгийн Говь мэргэн вангийн хошууны айл л даа. Говь мэргэн вангийн хошуунд Ноён хутагт Данзанравжаа олон хийд байгуулсан. Хамрын хийд бол Дорноговь аймгийн нутагт байгаа гол хийд нь. Харин Галбын ууланд бол 3 хийдийг байгуулсан байна. Галбын уул бол одоо Алтайн нурууны төгсгөл ч гэж ярьдаг, Ханбогд хайрхан байгаа тэр хэсэг шүү дээ. Ханбогд хайрхнаас зүү урагш нар ургах зүг рүү сувруулаад ойрхон зайд энэ 3 хийдийг байгуулсан юм

/Цагаан толгойн хийдийн туурин дээр УИХ-ын гишүүн Л.Одончимэд, геологич Гарамжав гуай нарын хамт/

билээ. Бага байхад багш нар маань дагуулаад аваачиж үзүүлнэ. Хийдийн орчмын чулуугаар тоглож өссөн азтай л хүүхдүүд дээ. Голдуу Цагаан толгойн хийд дээр л аваачдаг байсан. Тоглож байхад тэр нураад булагдсан тоосго нь дандаа хээтэй, цаанаасаа тэгж цутгасан, тэгээд л шүр сувд хүртэл байж л байх. Тэр үед бид юм мэдэх биш дээ. Нилээн сүүлд багшаар ном заалгаж байхад багш маань “Хүн орныг олж төрнө гэж байдаг юмаа.” гэж хэлж өгч байсан. Энэ бол хувь тавилангийн тухай асуудал. Орон газрыг олж төрнө гэдэг нь хувь зохиолоор болдог юм гэнэлээ. Өөрөөр хэлбэл Африкт төрөөд ширхэг цагаан будааны төлөө тэмцэх, бурхны адистэд оршсон амгалан жаргалангийн оронд төрөх гэдэг нь цаанаасаа заяамал юм байдаг байх нь л дээ. Говийн тэр адистэд оршсон газар бол Галбын уул юм. Ноён гэгээн өөрийн төрсөн нутагтаа Хамрын хийдийг байгуулсан бол Галбын ууланд ирж Дэмчиг, Эрээт, Цагаан толгойн 3 хийдийг бас тус тусын өөр үүрэг зориулалтаар байгуулсан байна гэдэг бол учиртай. Одоо л хүмүүс энергийн цөм орон энэтэр гэж шуугиад л, газар газрын түмэн хэлийн хүмүүс тийшээ тэмүүлдэг болсон байна шүү дээ. Гэтэл тэр XIX зуунд Ноён гэгээн Галбын уулыг түшиж ирээд “Ийм сайхан уул байдаг гэж амьдралдаа сая л мэдлээ. Энэ бол миний үлдсэн насныхаа амьдралыг өнгөрөөх учиртай сайхан нутаг байна” гэж дуу алдаж байсан тухай нутгийн хөгшчүүл ярьдаг байсан. Үүний гэрч болгож Ноён гэгээн Галбын магтаал гэдэг алдартай сайхан зохиолоо бичиж үлдээсэн байдаг. Энэ бол бүр эртний бурхны шашны магтаалын зохиол бичдэг уламжлалаар орон хийдийг юмуу, бурхадын дүрийг магтахдаа эргээд үзэгдэх гадаад өнгөнөөс нь, дараа нь энэ биений эрдэм чадлыг нь, тэгээд тэндээс хүмүүн бидэнд ирэх сайн сайхан зүйлийг нь магтдаг бараг тогтсон дэг байна даа. Энэний дагуу эхлээд Галбын уулын алсын бараа, энгэр хомой, ургамал ногоо гээд нүдэнд үзэгдэж харагдах сайхан дүрийг нь, дараа нь сэтгэлд бууж ирэх олон сайхан дотоод чанарыг нь, дараа нь тэрийг шүтэн бишрээд хүмүүн бидэнд ирэх эрдэм чадлыг нь тус тус магтсан алдартай зохиол байдаг юм байна. Тэгэхээр эртний газрын шинжийн судрынхаа дагуу ч юмуу Ноён гэгээн бол Галбын уулыг энэ насныхаа нэгэн шүтээн болгож байсан нь эндээс харагддаг.

/Дэмчигийн хийдийн туурь/

-Галбын 3 хийд нь өөр өөр утга агуулгатай гэв үү?

-Дэмчигийн хийдийг бол Ноён гэгээний бүтээл туурвилаа голлон хийдэг байсан, нэг ёсны бясалгалын хийд нь гэж ярьдаг. Эрээтийн хийдийг бол Ноён гэгээн өөрөө бурхны шашны улааны урсгалыг баримталдаг хүн болохоор тэр чиглэлийн ном голчлон үздэг газар байсан гэдэг. Харин Цагаан толгойн хийд бол хол ойрын сүсэгтэн олонд зориулсан хийд байсан гэж ярьдаг. Одоогийн үлдсэн хийдийн туурийн хаана ч давтагдахгүй тэр ул мөр бол энэ бүгдийгээ гэрчилж байх л даа. Дэмчигийн хийдийн тэр содон хад, яг тэр хадны доод талд лянхуа цэцгийн дэлбээ маягаар тойруулсан дуганы суурь, Цагаан толгойн хийдийн газрын байдал, тэр лүү ирэх очих зам хүртэл Харанхуйн ам, Гэгээтийн ам гээд нэр нь хүртэл нэг учиртай байгаа биз. Сүүлд ном сонсоод, юмны учир гадарлахуйц болсны хойно Гандан хийдэд очоод хүртэл орохдоо нэг хаалгаар нь ороод, гарахдаа нөгөө хаалгаар нь гардаг гэж мэдсэн шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл намайг дагаж явсан муу зүгийн юмдаа орсон хаалган дээрээ орхиод явах юм биз дээ. Биднийг жоохон байхад Цагаан толгойн хийд дээр л голуу очдог байсан санагддаг юм. Тэр үед аягүй бол цаад их хийдүүдийн туурь юмыг ёстой ёсгүй, мэдэх мэдэхгүй хүн болгоныг очуулаад байхыг бодохгүй, жаахан нууж хаах маягтай ч байлгадаг байсан байж магадгүй. Одоо л хүн болгон ярьж байдаг болж, тэр үед ч мэддэг улс нь голдуу дуугүй л байсан байх.

-Бас юмны учир жанцан их өөр байж тийм ээ

-Одоо яахав дээ. Бид их ч юмыг мэдэхгүй болж, дээрээс нь цаг үе өөрчлөгдөж юм юм сэргэж байгаа гэдэг утгаараа ч юмуу бас худлаа ярьдаг хүн их олон болсон юмуу даа. Ялангуяа нутаг орны энэ эртний учир жанцан, барилдлагатай юмдыг худлаа ярьж бүр болохгүй. Нутаг орны учир жанцантай юмыг мэддэг бол ярих хэрэгтэй, мэддэггүй бол ярих хэрэггүй тэр юм хаалттай тэр чигээрээ л үлдэг. Хэдэн үе улирлаа ч хэрэгтэй цагт тэр юмыг яриад тайлбарлаад ирэх хүн үе удам дамжаад байж л байдаг. Монголын мэргэдийн ном бор авдрандаа байдаг гэдгээр нэг ёсондоо хэдэн төр эргээд, хэдэн хувьсгал хийгээд, нийгмийн байгуулалтыг яаж өөрчиллөө ч гэсэн монгол хүний яс маханд нь шингэсэн нутаг ус шашин суртахууны холбоотой тэр зүйлийг бол оргүй огт таслачихна гэж бараг л байдаггүй байх. Харин шаардлагатай бол зарим цаг үед зарим амин чухал зүйлээ огт мэдэхгүй юм шиг дарж үлдээх хэрэгтэй байдаг байж магадгүй.

-Дууг нь Ноён хутагт өөрөө зохиосон гэдэг шүү дээ. Үлэмжийн чанар дууг?

-Саяхан хүртэл телевизээр ярихдаа Үлэмжийн чанар гэдэг дууг Дэмчигийн хийд дээр зохиогоод Дэмчигийн хийдэд зориулж дуулж байх ёстой гээд ярьж байсан. Тэр нь зөв л дөө дуулж байх ёстой. Гэхдээ Ноён хутагтын өөрийнх нь зохиосон дуу гэдэг дээр эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарладаг. Яагаад вэ гэвэл Ноён гэгээний бие нь чилээрхээд, судасыг нь ханасан чинь цус гараад тогтохгүй байсан гэдэг л дээ. Тэгээд бие нь их муу байсан учир дэргэдийнх нь бараа бологчид номтой эрдэмтэй их сайхан эмэгтэйчүүд олон байсан. Дадишура тэргүүтэй дуулдаг, тахилыг нь өргөдөг тэр эмэгтэйчүүд Ноён гэгээний гол шүтээн болох Үржинхадын оронд таван тансагийн тахил болгон өргөж Үлэмжийн чанар дууг Ноён гэгээнд зориулан дуулсан ч гэдэг. Энэ ямар учиртай гэвэл Ноён гэгээн бол Үржинхандын орныг шүтдэг хүн байсан. Тэгээд Үржинхандын оронд өнгөний сайхнаар, амтны сайхнаар үнэрийн сайхнаар тахил өргөдөг юм байна л даа. Тийм учраас Үлэмжийн чанар дууг дуулахад мянган дарь эх уншсантай тэнцэнэ ч гэдэг. Тэгэхээр энэ дууг Ноён гэгээн зохиосон уу, харин дэргэдийн дууч отгийн тэр хүмүүс зохиож Ноён гэгээнд өргөсөн үү? Мөн тэр дууг Дэмчигийн хийдэд зохиосон учраас тэнд очсон хүн дуулж байх ёстой гэж яриад байгаа. Ингэж бичиж тэмдэглэсэн ч юмуу аман хууч манай нутагт бол төдийлөн элбэг биш. Харин миний санахад Галбын уул бол эмэгтэй лус савдагтай уул гэдэг юм. Тэмээ унасан, ногоон торгон дээлтэй, тэмээнийхээ бөхөнд хурганы уут зүүсэн, лимбэ барьсан тийм эмэгтэй сахиустай гэж ярьдаг. Тэгэхээр харин Дэмчигийн хийд дээр дуулаад байхдаа биш, тэр хийд орон чинь Галбын ууланд байгаа хийд болохоор угаас харин уулынхаа лус савдагт зориулж дуулдаг байсан байж магадгүй. Тэгэхээр цаад учир жанцанг бол нарийн судалж үзэх хэрэгтэй байна шүү дээ.

-Би ингэж боддог юмаа. Түүх гээд дээр үеийн хүмүүс түүхийг нарийн бичиж тэмдэглээгүй ч бас нэг үзүүртэй сэжимтэй, тэр сэжмийг аваад цааш явах зүйлийг үлдээсэн байдаг. Япончууд Чингис хаан кинондоо жишээлбэл Хулан хатныг бол их баатарлаг олон удаагийн аян дайнд Эзэн хаантай хамт явж байсан их эршүүд баатарлаг эмэгтэйгээр бичсэн байна л даа. Тэгэхээр хүн бүр тэр түүхийн нэг сэжмийг ургуулан бодоод баяжуулаад кино юм хийдэг болов уу гэж би боддог. Энэ бол жишээлбэл өнөөгийн бидний ойлголтоор хэр санагдаж байна?

-Ялангуяа он цаг нь өнгөрөөд явчихлаар түүх хүмүүсээс холдож байна шүү дээ. Нэг ёсондоо. Тэгэхээр түүний дундуур янз бүрийн соёлын нөлөө, янз бүрийн төр нийгмийн нөлөө орж ирээд, зарим зүйл мартагдаж, эсвэл засагдаж, магадгүй заримдаа үзэл суртлын хайрцагт баригдаж, илт зохиомол зүйл болж хувирах ч юмуу, тэгээд ирэхээр хүмүүс тухайн зүйлд өөр өөрийнхөөрөө ханддаг. Би бол Хулан хатныг тийм олон дайнд дагуулж явсан гэж мэдэхгүй байна. Хулан хатан бол Мэргэдийн Дайр Үсүны охин. Дайр үсүн бол Чингис хаантай эв нэгдэлтэй байх гэж нөгөө талаараа мэргэд овог аймаг гэдгийгээ авч үлдэхийн тулд асар их ухаан зарж гүнжээ бэлгэнд өгсөн гэдэг ч юмуу энд холбогдох янз бүрийн түүхийн нөхцөл байдлуудыг гаргаж ярьж байна л даа. Гэхдээ нэг номтой хүн тэгж хэлж байсан. Чингис хааны хөвгүүдийг сайн ажиглаарай. Чингисийн хөвгүүд бол эцгийнхээ нэг нэг сайн шинжийг авч үлдсэн байдаг юм гэж хэлж байсан. Нээрэн яагаад Өгөөдэйд хаан ширээ залгуулж байгаа юм бэ гэхлээр Өгөөдэй хаан бол асар их хүлцэнгүй, зөөлөн яагаад гэхлээр дээрээ ахтай, доороо дүүтэй байхгүй юу. Ах дүү хоёрын буюу ахаас ирж байгаа тэр эрхшээл, дүүгээс ирж байгаа энэрэлийг Өгөөдэй хоёуланг нь амссан. Дандаа ах байгаагүй, дандаа дүү байгаагүй. Ах дүү хоёрын дунд өссөн. Нөгөө талаар асар их зөөлөн, хүлээцтэй гээд хаан хүний олон чанар байна шүү дээ. Тэр үедээ хаан эцгийн саналаар Өгөөдэйг хаан ширээнд суулгаж байгаа мэт боловч цаанаа Өгөөдэй хааны үр удам гэж гэж өвсөнд боовч үхэр тоож долоохгүй, өөхөнд ороовч нохой тоож идэхгүй хүн байвал харин хэн төр барих вэ гэдгийг ч Монголын нууц товчоонд ярьж л байдаг шүү дээ. Өгэдэйн хүү л бол тэр хаан ор суухгүй, Алтан ургийн залгамж байна. Байхдаа учир жанцантай байна. Хөвгүүдийн дотроос тэгвэл Хүлэг бол цэргийн эрдэмд гарамгай байсан тухай удаа дараа яригддаг. Энэ үүднээс Хулан хатанд ямар сайн шинж байж болох вэ гэдэг дээр ийм бодомж гаргасан ч байж болох. Мэдээж Чингисийн хатад гэдэг бол Монголын эзэнт гүрний түүхэнд тус тусын их үүрэг гавьяатай. Бөртэ-Үжин бол мэдээж Чингисийн хан хөвгүүдийг төрүүлсэн их хатан, гэтэл хамгийн бага хатан Исүү Чингис хаанд өөрийнхөө дараа хаан ширээг хэнд үлдээхээ та хэлж үлдээх ёстой гэдгийг сануулснаараа түүхэнд ямар чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Магадгүй бусад улс орны түүх намтарт ийм тэгш сайхан чанартайгаар бүх хатдыг нь тэр эзэн хааны түүхэнд байр суурь эзлүүлдэг үү үгүй юу. Харийн улс юуг онцлон үзэх нь чухал биш, бид л энэ юман дээрээ зөв оносон байр суурьтай байх хэрэгтэй болов уу .

-Тийм шүү. Би зүгээр түүхэн юмыг цаг хугацаа өнгөрөхөд янз бүрээр дамжуулж ирж байгаа гэдэг дээр л жишээ болгосон юм.

- Нэг багш маань хэлж байсан. Урд тэгдэггүй л байсан чинь энэ жил гахай жил гарлаа, алтан гахай жил энэтэр гээд л сүйд болох юм гэж. Харин тэгсэн энэ жил бол манай монголчууд ялангуяа өрх гэр авч явж байгаа эр хүн, төрийн хэргэм зэрэгтэн хүмүүс бол бүр ч их болгоомжтой байх ёстой гэж хэлж байсан. Энэ юу вэ гэвэл 1227 оны гахай жил бол Чингис хаан нас барсан жил. Монголчууд 12 жил өнгөрөөд 13 ны жилээ нэг мөчлөг гээд байна шүү дээ. Үүгээрээ 60 дахь мөчлөг жил нь энэ жил таарч байгаа юм байна л даа. Эмээ өвөө нар хүртэл энэ хүүхэд 13-ны жил нь орж байгаа юм, мөчлөг нь таарч байгаа юм гээд Гандангийн дэнж рүү чирж хөтлөөд ч гэсэн очиж ном уншуулах гээд зүтгэдэг биз дээ. Тэгэхээр болгоомжлох ёстой юм шиг билээ. Бид хүн дагаад хөөрч байхын оронд харин болгоомжтой байх ёстой юмуу гэж бодсон. Сая мөн гадаадыхан Чингис хаан кино хийсэн чинь тэгж тэгж буруу юм боллоо гээд л одоо нөгөө кино нь үзэгчдийн хүртээл болчихсон хойно л “чи дуугарах ёстой байсан”, “би дуугарах ёстой байсан” гээд л хоорондоо сайдаж муудан шуугиад байх жишээтэй. Бид яагаад юманд дандаа ингэж хандаж байх ёстой юмбэ, Яагаад дуугарах ёстой улс нь дуугарах ёстой цагт нь дуугараагүй юм бэ, магадгүй яагаад тэр улсыг нь дуугаргаагүй юм. Дараа нь ингэх, ийм асуудал ярих нь магадгүй хэнд ашигтай юм бэ ч гээд бодож л байдаг юм.

-Хоёулаа одоо таны бүтээл рүү ороё. Яруу найргийн, утга зохиол судлалын ямар ном бүтээл гаргав?

-1988 оноос уран бүтээлээ эхэлж,яруу найргийн “Орхиж боломгүй хорин нас” /2000 он/, “Буйд шазрын шүлгүүд” /2004/ номууд, утга зохиол судлалын чиглэлээр бол “Монголын уран зохиол дахь “үг” зохиолын төрөл зүйл” сэдвээр Хэлбичгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалаад 2005 онд “Монголын уран зохиол дахь “үг” зохиолын төрөл зүйл”, 2006 онд “Халхын хуульч хэмээх цэцэн Сандаг” номуудыг хэвлүүлсэн. Ер нь монголчуудын уран зохиолын сэтгэлгээний хэв маягийг судална гэвэл нилээд эртний уламжлалт хэлбэр нь энэхүүү “үг” зохиолын төрөл зүйл гэж боддог. Энэ утгаараа бүр XIII-XIV зуунаас төвд монгол хэлээр бичигдсэн “үг”, “ярианы” төрөлд хамаарах их өв байна. Энэ нь тэгээд зөвхөн монголд тодорхой нэг цаг үед хөгжөөд зогсчихоогүй, хамгийн гол нь өрнө дорны олон оронд ийм хэлбэрийн зохиол мөн эрт үеэс бичигдэж ирсний уламжлал харилцан нөлөө тусгагдаад, тэр нь үндэсний хэмжээний өөрөөр хэлбэл монголын уран зохиолын нэгэн төрөл зүйлийн хэмжээнд хөгжиж ирсэн байна гэдгийг I номондоо өгүүлсэн. Хоёр дахь ном бол эдгээр олон зууны уламжлалаас үг зохиолоор дагнан зохиол бүтээлээ туурвиж байсан гол төлөөлөгч нь бол XIX зууны хуульч Сандаг юм болохоор тусад нь ном болгож гаргалаа.

-Эртний уран зохиолын зүйлийг ингэж төрөл зүйлийн хэмжээнд судалжээ. Гэхдээ энэ манай утга зохиолын хөгжилд бол мэдээж чухал асуудал. Тэгвэл яг нийгмийн өөр чиглэлийн ч юмуу уншигч ард түмэнд энэ таны судалгааны ажил ямар үр нөлөөтэй вэ?

-Эртний уран зохиол түүх гэхээр хүмүүс нэг их хол хүршгүй алсын юм боддог. Гэхдээ энийг бүх нийтээрээ мэдээд судлаад байх албагүй ч гэсэн хийх ёстой улс нь хийх ёстой цагт нь хийгээд тухайн асуудлаа тодорхойлоод байр суурийг нь эзлүүлээд явж байх ёстой л гэж боддог юм. Хүн төрөлхтний түүх гэдэг бол соёл иргэншлийн л түүх шүү дээ. Соёл иргэншлийн түүх гэдгийн нэг чухал хэсэг нь сэтгэлгээний түүх. Сэтгэлгээний түүх гэдгийг бид уран зохиолын энэ эртний уламжлалаасаа л харна шүү дээ. Жишээлбэл: Манай Данзанравжаа гэхэд их ойрхны хүн шүү дээ. 19-р зуун. Тэгэхэд бас нэг хэсэг хугацаанд цаг үеийн юмаар алгасарсан мартагдсан зүйл их байна. Гэтэл тэрнийг одоо буцаагаад сэргээхдээ, ярихдаа зөв авах хэрэгтэй. Ард түмэн гэдэг нэг хэсэг нь бол /одоо говийн бид энэтэр бол өвөө эмээ эцэг эхээсээ ийм тийм гээд уламжлаад авчихсан суурь ойлголт нь байж байгаа нэг хэсэг байна/ тийм юм огт байхгүй, огт төсөөлөлгүй өнөөгийн гарч байгаа кино, ярьж байгаа хүмүүсийн хэмжээнд л “аа ийм хүн байсан юм байна” гээд харж байгаа нэг хэсэг байна. Тэгэхээр энэ үе уламжилж тасалдуулахгүйгээр тэр ойлголтыг авч үлдэх, өвлүүлэхэд л үе үеийн хүмүүсийн хийсэн энэ судалгаа шинжилгээний зүйл өнөөдөр хэрэгтэй ч юм шиг хэрэггүй ч юм шиг санагдаж байгаа энэ зүйлс хэрэг болох ёстой гэж боддог шүү дээ.

-Яруу найргийн ямар олзтой байна? Яруу найргийн багш чинь нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар байсан гэсэн энэ тухайгаа...

-Энэ жил чадвал гаргана. Яруу найргийн шинэ номоо бэлдэж байна. Мөн өмнөх номуудад орсон болон одоо энэ гарах номонд ч орж байгаа дан хайрын шүлгүүдээ эмхтгэн “Амраг сарны аялгуу” гэсэн хайрын шүлгийн түүвэр хийж байна. Энэ жил О.Дашбалбар багшийн маань 50 насны ой болж байгаа. Нутаг орон, уул усанд нь очиж шүлэг зохиолыг нь уншиж нутаг усыг нь баясгасан нэг ч гэсэн юм хийх юмсан гээд бодож байна. Багш маань биднийг юу ч мэдэхгүй тэр жаахан байхад л эх орон, газар шороо үндэстэн гэж юу байдаг, Петөөф Шандор, Назим Хикмет, Пабло Неруда гээд дандаа цогтой тэмцэгч эх оронч тэр үндэстэн эх орныхоо төлөө тэмцэж байсан сураг төдий улсыг өөрийнхөөрөө бидэнд нэг ёсондоо нээж таниулж өгч байсан. Тэр нь л биднийг нэг тийм өөрийн үзэл ч юмуу, сэдэл санаа өгөөд орхисон байх. Тэрнээс “чи энийгээ ингэж бич” гэж нэгнийх нь шүлгийг ч засч өгч байгаагүй. Тэр шүлэг яаж бичих тухай бараг ярьдаг ч үгүй байсан. Харин өрнө дорны бидний ямар ч ном сурах бичгээс уншаагүй тийм зүйлийг хэлж өгч, утга зохиол гэдэг юмны амтанд оруулсан хүн. Хүмүүс багшийг маань гаднаас нь хараад л их ширүүн, нэг л их тэмцсэн, эсэргүүцсэн хурц хүн гэж төсөөлдөг. Яг амьдрал дээр ялангуяа бидэнд бол их өөр хүн шүү дээ. Гэхдээ утга зохиолыг заана гэдэг бол бараг байдаггүй байх аа. Яруу найрагч хүн тэр зохиол бүтээлд шал өөр өнцгөөс нь ханддаг, тэрийгээ л бидэнд дамжуулдаг, тэр нь магадгүй бусдаас тэс өөр маягаар бидэнд их нөлөөлсөн юм шиг байдаг.

-За баярлалаа. Таны ажил амьдрал, эрдэм судлалын болоод уран бүтээлийн их ажилд амжилт хүсье. Аз жаргал хүсье.

-Баярлалаа.

/Ярилцлагыг хэсэгчлэн оруулав/

ХОНГОРЗУЛ 2004 он №01 /474/ 10-р нүүр

2004 оны “Мөнгөн цом”-ын эзэн Х.Сүглэгмаа:

«Алишер Новайтай амраглаж хонолоо

Аялагхан сэтгэлд нь халууцаж хонолоо»

“Мөнгөн цом”-ын эзэн болсонд баяр хүргэе!-Баярлалаа. “Мөнгөн цом” бол Монголын яруу найргийн наадмуудаас хамгийн оюунлаг бүтээлүүдийг шалгаруулдаг нэр хүндтэй наадам юм. Монголын үндэсний чөлөөт зохиолчдын холбооноос зохион байгуулдаг өндөр босготой энэ наадмын дөрөв дэх удаагийн тэргүүн шагналыг хүртсэндээ их билэгшээж байна. Дашбалбар багшийн минь буян хишиг онгод намайг ивээж, олон жилийн дараа энэ хүндтэй шагналыг авч байгаа биз дээ.

-Таны шүлгээр бүтсэн дуу бий юу?

-40 гаруй юм байгаа байх шүү. Би уран бүтээлдээ их хайнга ханддаг юм байна. Монголын радиогийн хөгжмийн редакциас надад “Таны бүтэн 20 минутын дуу манайд байдаг юм байна. Концерт болгооч.” гэхэд л нээрээ тэгэх юм байна шүү гэж бодогдсон.

-Гурван жил оролцож байж хүртсэн болохоор энэ “Мөнгөн цом” таны хувьд нэлээд үнэтэйд тооцогдож байгаа болов уу?

-1994 оны “Болор цом” наадамд оролцож шүлгээ уншсаны минь дараа Дашбалбар багш жишим ч үгүй “Хэн та нарыг тэнд шүлгээ унш гэсэн юм бэ? Өнөөдөр “Болор цом”-оор Монголын уран зохиолыг хэмжих дээр очиж байгаа бол би та нарт хичээл заасны ямар хэрэг байна.” гэсэн юм. Ер нь багш маань тайзан дээрээс яруу найргийг рекламдахын эсрэг байсан. Яруу найраг бол урлагийн дээд төрөл бөгөөд тайзан дээр мандаж байдаг урлаг биш гэсэн үзэл бодлоор нь төлөвшсөн шавь нарын нэг нь би юм.1990-ээд онд зритель рүү хандсан шүлэг нэг хэсэг байлдан дагуулж байсан. Би “Мөнгөн цом”-д түрүүлсэнийхээ дараа ганцаараа суугаад бодож байлаа. Монголын утга зохиолыг үнэлэх цаг хугацааны цензур, өөрөөр хэлбэл, бичгийн уран зохиолд тэмдэглэгдэн үлддэг сонгодог яруу найргийн үе ирж байна. Үүнийг дагаад үзэгч, сонсогчдын яруу найргийн мэдрэмж өөрчлөгдөж байгаа нь яруу найргийн хөгжил нэг алхам урагшилж байна гэсэн үг. Ийм цаг үед “Мөнгөн цом” авч байгаадаа үнэхээр их баярлаж байна. Би шүлгээ хүмүүсийн сэтгэлд хүртэл уншиж чаддаггүй хүн. Сонин дээрх шүлгийг минь сонирхож уншдаг хэрнээ тайзан дээрээс уншихаар хүлээж авдаггүй. Монголын утга зохиолын сүүлийн дөчөөд жилийн төлөөлөл орсон сайхан наадам болж өнгөрлөө. 60-70-аад оны төлөөлөл Цоодол, Урианхай, 80-аад оныхноос Төрбат, 90-ээд оны төлөөлөлд Хулан бид нар уншлаа. Бүр 2000 оноос хойш Ганзул нарын залуучууд шүлгээ уншлаа. Урианхай гуай болон 2000 оноос хойших залуу яруу найрагчид хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч байв. Тэд уншиж ч чаддаг, бичиж ч чадаж байна.

-Түрүүлчихнэ чинээ санасан уу?

-Огт үгүй. Тэр байтугай наадмын урд өдөр “Мөнгөн цом”-д шүлэг унших үгүйгээ ч мэдэхгүй явж байлаа. Миний докторын зэрэг хамгаалалт өдрийн 15 цагаас эхлэсэн. Амжилттай хамгаалчихаад, “Нээрээ, миний шүлэг шалгарсан гэсэн, би очиж унших ёстой” гэж бодсон. Шүлгээ ч өндөр сэтгэгдэлтэй уншсан. Ингээд энэ өдөр сүүлийн арваад жилийн хөдөлмөрөө нэг дор хоёуланг нь амжилттай үнэлүүлсэн нь ховорхон тохиох завшаан./инээмсэглэв/

-Өө, давхар баяр хүргэе! Та багшдаа зэмлүүлснээсээ хойш “Болор цом”-д орсон уу?

-Багшийгаа амьд сэрүүн байхад нь ахиж “Болор цом”-д ороогүй. Ер нь хүнд хүрчих хэдэн сайн шүлэгтэй болж байж л “Болор цом”-д оръё гэж бодсон. Тэгээд найман жилийн дараа “Болор цом”-д “Нүүдэл” шүлгээрээ шилдэг 15 яруу найрагчийн шагналыг авсан. Хүмүүс үнэлбэл, магадгүй энэ шүлэг Монголын утга зохиолд үлдэх биз ээ. Энэ наадамд уншсан гурван шүлгээс илүү болсон гэж би дотроо үнэлдэг юм.-Та сая үнэхээр сайн шүлэг уншив уу, эсвэл шүлгээ сайн уншив уу?-Өнгөрсөн жилйин “Болор цом”, “Мөнгөн цом” хоёуланд нь би сайн шүлэг уншсан. Шүлгээ хүний сэтгэлд хүртэл уншихдаа би угаасаа муу. Сүүлийн хэдэн жилд миний шүлгүүд үнэхээр сайжирсан. Урьд нь би наадмын урд өдөр шүлгээ бичдэг байсан бол энэ удаа дэвтэр дэх шүлгээ уншаад, цом хүртсэн нь уран бүтээлийн их замд хат сууж буйн илрэл юм уу даа.

-Яагаад ч юм, “Алишер Новайтай амраглаж хонолоо” шүлэг тань эзэнтэй юм шиг санагдлаа.

-Тийм байна уу? Үнэхээр би энэ шүлгийг нэгэн хүнд зориулсан юм. Цаад эзэн нь хэн байх нь бусдад нэг их сонин биш болов уу.

Х.Сүглэгмаа

ӨРГӨСТЭЙ МОДНЫ ЦЭЦЭГ

Өвс гандаж

Бороо орж

Өвгөд хоймор сууж

Үлгэр ярьж

Өглөөхөн энд байсан шувууд

Саран зүг одохыг үзэж

Өрнө дорны тэнгэр дор

Салхи мэт хэсүүчилж

Өнийн энэ ертөнцөд би

Удаан амьдармаар байна

Өвөр зуураа тэмцэлдэгч

Хаадын бүсийг тайлах

Өнгө тунамал хатдын

Харцны гуниг арилаагүй байна

Өчнөөн зууны тэртээх

Морьдын төвөргөөн ажраагүй байна

Өргөстэй модны цэцэг

Үзэсгэлэнтэй байдгийг дуулмаар байна

Өөдгүй энэ орчлонд би

Удаан амьдармаар байна

Өглөөхөн хэлсэн үгээ

Үдэш урвасны төлөө

Өшөөт дайснууд

Тугаа буулгахыг үзэж

Өндгөө дарсан шувуу

Жигүүрээ дэлгэхийг тосч

Өөжинд үүрэглэх хүүгээ

Жингийн хөтөч болохыг хүлээмээр байна

Өгөөмөр энэ орчлонд би

Удаан амьдармаар байна

Туждаа хамт байна гэж

Амрагууд дуулж

Тундрын мөс дарсны аяганд

Хайлахад харамсч

Туул цөнгөө түрж

Турлиах сүрэглэн нисэхийг үзэж

Тув тунгалаг тэнгэрт

Ув улаан наран мандахад биширч

Тун чиг энэ орчлонд би

Удаан амьдармаар байна

Морь унаж салхи татуулан давхиж

Монголын их хээр талд амрагтайгаа болзож

Мойл хархан нүдийг нь үнсэж

Модод навчсаа бүүвэйлэхийг сонсч

Ус мөрөн алгасч хол явмаар санагдаж

Удаан тэнд суувал чамайг санана даа гэж гуньж

Учирлаж аргадаж

Урваж тэрсэлж

Уйдахын завгүй энэ орчлонд

Удаан амьдармаар байна.

Аглагхан талдАйл нүүж ирэхэд тосч

Адуу усалж

Ар цармын бялзуухайг исгэрч

Аавыгаа аргадаж

Ээжийгээ энэрч

Амрагаа сугадаж

Хүүгээ өхөөрдөж

Алив сайхан бүхнийг

Зүүдлэн сэрж

Амьдрал сайхан гэж

Ахин дахин дуулж

Амар амгалангийн энэ орчлонд би

Удаан амьдармаар байна

2003-02-14

Х.Сүглэгмаа

АЛИШЕР НОВАЙТАЙ АМРАГЛАЖ ХОНОЛОО

Агаарт цас хялмаалах мөнгөлөгхөн шөнөөр

Арван хоёр сарын сэрүүн тэнгэрийг нөмөрч

Алишер Новайтай амраглаж хонолоо

Аялагхан сэтгэлд нь халууцаж хонолоо

Дарсны сайхан нь аль билээ, алив ууя гэнэ

Далавчны цуцашгүй нь аль билээ, алив нисье гэнэ

Давшгүй бэрх нь аль билээ, алив туулья гэнэ

Даанчиг уянгалаг нь аль билээ, алив дуулья гэнэ

Зовлонгийн цагаан орчлонг ар ардаа нууж

Зоргоороо шүлэг шиг шөнийг хувааж хүлхлээ, бидэн хоёр

Зоосны хоёр тал шиг там диваажинд сэлгүүцэж

Зол баярын замбуулинг хөтлөлцөж туучлаа, бидэн хоёр

Жавартай тэнгэрийн салхийг анзаарсангүй, дулаахан л байж дээ

Жаргаж мандах сарны сэвхийг анзаарсангүй,дурлачихсан л байж дээ

Залбирч нисдэг шувууны далавчийг анзаарсангүй, жаргалтай л байж дээ

Зам замын үзүүр дэх учралаа аргадсангүй, омголон л байж дээ

Үүлтэй тэнгэрийн хаяа ийм холсон билүү

Үргэлжид биенээ мөрөөдөх үйлийг нь яалтай, Новай

Үлэмжийн нартай ертөнц ийм сэрүүхэн билүү

Үсэнд минь хүртэл шингэсэн үнэрийг чинь яалтай, Новай

Агаарт цас хялмаалах мөнгөлөгхөн шөнөөр

Арван хоёр сарын сэрүүн тэнгэрийг нөмөрч

Алишер Новайтай амраглаж хонолоо

Аялагхан сэтгэлд нь халууцаж хонолоо

2003-01-29

АЛТАЙ ХАНГАЙН УУЛС

Х.Сүглэгмаа

АЛТАЙ ХАНГАЙН УУЛС

дуучин Адарсүрэнд зориулав

Арван хэдэн насандаа
Миний сонссон хоёрхон дуучин
Адраа, агаа хоёр минь,
Тэгээд Алтай хангайн уулсыг шүү

Их хотын гудманд бүрсгэрхэн царайг нь хараад
Ийм хүн байдаг юмуу гэж тантай би уулзав
Эрт багын дурдатгал сураг алсад одоод
Энэ цагийн бурхад нүүр буруулсан мэт санагдана

Улаан хамбан дээл ноосон хөх малгай
Уранхай муу гутал хуучин баяань хуур
Ус нутгаараа шүтэж ирсэн дуучин минь
Уйтай бүүдгэрхэн харцаа урд минь дэвсэж зогсоно

Архинд орсон гэнээ өнөө муу Адраа
Алив миний хүү таарвал агаадаа нэг хэлээрэй
Арав таван цаас, мал хуй гээд
Амьд хүнд ер юу эс хэрэг болохов
Агаа бид хоёр ингэж ярив
Алтай хангайн уулсыг өмөлзүүлэн гунив

Арай ч үгүй байх аа төрийн концертод ороод
Араажив зурагтаар дуулаад Адраа ах сайн яваа даа
Амьтан хүний хэлэх адилгүй ээ
Арын сайхан хангай түших байлгүй энэ чинь
Арай тайвширч байна,
Агаа нүд нь гэрэлтээд ирэв
Амьдын ганц шүтээн нь гэнэ,
Аргагүй дээ хөөрхий

Намрын сэрүүхэн өглөө хотын давчуу гудманд
Нааш цааш сүлжилдэх өлөн хөх нүднүүдээс
Наана чинь Адраах ах харагдана уу
Надад уулзах хэрэг байна гэж сураглав

Намхан хөх уулс ч өндийж таныг сонссон доо
Намайг ч хэнийг ч ер танихаа байжээ тэр
Насаараа таныг шүтсэн агаа минь өгүүлсэн юм
Надаас та энийг аваад өгөөч гэж сарвайв

Аравхан ширхэг зуут гарт нь чангахан атгуулаад
Агаа минь танд явуулсан юм өвөртөө хий дээ гэв
Агаарын будан хөшилдүүлж ятгатай дуулсан эр хүн дээ
Алтай хангайн уулс нь харж л байгаа байх даа

Арван хэдэн насанд
Миний сонссон хоёрхон дуучин
Адраа, агаа хоёр минь,
Тэгээд Алтай хангайн уулсыг шүү

ХОНГОРЗУЛ 2001 он №005 /300/ 7-р нүүр

ХОНГОРЗУЛ 2001 он №005 /300/ 7-р нүүр

Яруу найрагч Х.Сүглэгмаа:

БИ ӨӨРИЙН ДОТООД ЕРТӨНЦДӨӨ ХҮН НЭВТРҮҮЛЭХ ДУРГҮЙ

Намар оройхон тэр оройхон нутгаасаа хоргодон хоргодон гардаг. Амьдралынхаа 18 жилийг сурч өнгөрөөсөн тэрээр хааяахан олдох амралтаараа нуураа тэмцэх шувуу шиг шаргал тал руугаа тэмүүлдэг. Өмнийн хязгаар говьдоо хүй цөглөсөн чулуутай ч их хутагтын нутаг Дорноговиос онгод дархалсан даллагатай. Өмнөговь ч байна уу, Дорноговь ч байна уу, хамаагүй ээ. Тэрээр:Овгийн минь түрүүнд монгол гэж дуудахадОнгон сарьдаг уулс нь өндөлзөн дагах шиг санагддаг…Эх орон миньЭнэлэн шаналан минь… хэмээснээс хойш яахын аргагүй эх орны л охин юм даа.Төрийн шагналт, яруу найрагч О.Дашбалбар агсан түүнийг нэгэнтээ “Ноён хутагт Равжаагийн “охин” найрагч” хэмээн үнэлжээ. Хутагтын амьдрал, зохиол бүтээлийн талаар “цолоо хамгаалаагүй судлаач” мэт шимтэн сонирхох шавийнхаа анхны шүлгийг нь хэвлүүлснээс арав гаруй жилийн дараа нүүр тулан танилцсан тэрбээр түүний анхны номыг эх барьж авсан төдийгүй шүлгэн эрхинээс нь шигтгээ сондор болохоор сувд олныг олж харжээ…

-“Орхиж боломгүй хорин нас”… Энэхүү нэрийг номондоо учиргүй ч нэг сонгоогүй л байх. Харин таны хувьд хорин насандаа юу амжуулсан байв?

-Олон хувилбар байснаас тогтож үлдсэн нь энэ. Ер нь хорин нас гэдэг өөрөө их утга учиртай. Зөвхөн энэ л насанд хүн өөрийнхөө насан туршид тэжээгдэх эрдэм боловсрол, найз нөхөд, хань ижил тэр байтугай зан төрхийг олж авдаг. Өөрөөр хэлбэл их амьдрал руу орох босго нь болдог. Би хорин насандаа Анагаах төгсчихсөн, хэдэн шүлгээ төвийн хэвлэлд хэвлүүлчихсэн, мөн Говийн догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн нэрэмжит “Алтан бийр”, Чойномын нэрэмжит “Оюухай”, Говийн бүсийн “Хүрэл тулга” зэрэг яруу найргийн наадмын шагнал авсан их л оргилуун үе байсан даа.

-Хайртайгаа учирсан байсан уу? Нууц биш бол нөхөртэйгээ яаж танилцсан бэ?

-Тийм шүү, яг хорин насандаа дэндүү романтик, гэгээн хайртайгаа учирсан.Би багадаа бол гэр амьтай номноос салдаггүй, их нийтэч биш хүүхэд байсан болохоор нэг их захиа аваад л, болзоонд яваад л байснаа санадаггүй юм. Нөхөртэйгөө их сонин тохиолдлоор танилцсан. Манай найз Намсрайн Баттулгын маань аав нь нас бараад, бид хоёр аймгааас Их-Хэт суманд очиж ажил явдалд нь оролцож байгаад танилцсан юм. Анх болзоонд явахад Анагаахын ангийн маань охид намайг гоёх гэж бөөн хөл хөөр болдог байсан нь одоо ч санаанаас гардаггүй юм. Одоо нөхөр Болдбаатар маань “Хилчин” хамтлагт морин хуурчаар ажилладаг.

-Зохиолчид ууж наргих дуртай улс. Өөрөө хэр наргианч вэ?

-Миний ганц эвлэрдэггүй юм чинь энэ дээ. Ли Бай ч, Равжаа ч, Явуу ч ууж л байсан. Гэвч тэд уусан архиараа биш, хийсэн бүтээлээрээ нэрд гарч үлдсэн. Тэд чинь алдаршиж үлдэх юмаа хийчихээд уудаг байсан.

Харин одоогийн манай зарим залуус чинь үс сахлаа ургуулаад, хэдэн зохиолчдын наана цаана дагаж архидаж байж, аминдаа урдаар “зохиолч”болчихоод, дараа нь зохиолоо бичих гээд байгаа юм шиг байна шүү дээ.-Онгод гэж юу вэ? Ер нь хэдийд шүлгээ их бичдэг вэ? - Би нутагтаа очих эсвэл нутгаа их холоос санаж мөрөөдөхөд мэдэгдэм их бичдэг. Миний номын нэг бүлэг нь тэр чигээрээ ижий нутаг хоёрын тухай шүлгээс бүтсэн. Сонин шүү. Ижийгээ санахаар л нутгийн минь хэдэн бор толгод, загийн шугуй нь нүдэнд харагдаад байдаг юм. Манай Ханбогд сумын Алаг баянгийн нутаг чинь жинхэнэ Галбын говь шүү дээ. Гайхамшигтай сэтгэлд дулаан, хүний газар явж байгаад үхвэл сүнс минь хоргодож мэдэх сайхан нутаг.

-Тэгвэл юуг баялгаа гэж боддог вэ?

-Миний хөрөнгө бол ном. Хар багаас цуглуулсан дэлхийн сонгодгууд Монголын үе үеийн их бичгийн хүмүүсийн бүтээл Данзанравжаагийн тухай дотоод гадаадад гарсан бараг бүх бүтээлүүд, хэдэн төвд судар цуглуулгын минь дээж. Утга зохиол судлалаар сурч буй хүн манайд очоод суухад номын сан руу нэг их олон гүйгээд байхгүй материал байгаа шүү. Оюутан байхдаа бид номоороо өрсөлддөг байлаа. Багшийн баялаг сан гэрт нь байгаа болохоор манай ангийн Дашбалбарын Мөнгөндалай тэргүүлж, би удаа нь ордог байсан.Одоо би гэрийнхээ нэг өрөөг зөвхөн ном, бичгийн ширээтэй л тохижуулсан. Тэнд миний уран бүтээлч нөхөд орж ирнэ. Тэнд л би эрх чөлөөгөө мэдэрдэг.

-Айлын бэр яруу найрагч байна аа гэдэг… хэмээн С.Оюун найрагч нэгэнтээ шүүрс алдсан байдаг. Эзэгтэй, хүүгийн эх, нөхрийн хань, яруу нйрагч…Хоорондоо хэр зөрчилдөж байна?

- Би өөрийн ертөнцөд хүн нэвтрүүлэх дургүй. Манайхан ч дасчихсан. Амралтын өдрийг харин нөхөр, хүү хоёртоо зориулдаг.Би өөрөө цаг наргүй ажилтай хүн. Өглөө нарнаас өмнө яваад л, үдэш айл амьтан унтаж байхад гэртээ ирдэг болохоор гурил будааны үнэ ч бараг мэдэхгүй шүү дээ. Гэрийн эзэгтэйн үүрэг роль гэж юм бол манайд тун бага л байдаг. Нөхөр маань ч бүр цаанаасаа надад “зориулагдсан” юм шиг амар хүн дээ. Хичнээн оройтлоо ч буудал дээр хүлээгээд л зогсож байна. Баяр ёслолоор хүүгээ хөтлөөд ганцаараа шогшиж л байна. Ээлжийнхээ амралтаар ижийдээ ч очиж золгож амжихгүй, бид хоёрыг аваад Өмнөговь явж л байна. Бүхий л амьдрал нөхрийн маань нуруун дээр тогтож байна даа. Нөхрийгөө эзгүйд хүү бид хоёр бүр хоёулаа зутарчихдаг юм. Тэглээ гэж ирэхэд нь бас хэлэхгүй ээ. Их давилуун.

-Та ямар нэгэн юмаар дутагддаг уу?

- Юугаар ч нэг их дутаж байгаагүй дээ. Намайг тэжээхэд ер нь хямдхан.

-Уран бүтээлийн найзууд тань…

-Дорноговь аймгийн “Хурмаст тэнгэр” төвийнхөн, яруу найрагч А.Эрдэнэ-Очир, Л.Эрдэнэбат, Г.Мөнхцэцэг гээд бүгдтэй нь л найзууд. Насны хязгааргүй үерхэл бол уран бүтээлчдийнх шүү дээ. Хамгийн тэнгэрлиг үерхэл ч тэднийх байдаг. Би Б.Явуухулан, Р.Тагор, Р.Бёрнс, Х.Хайне нартай найзалдаг гэвэл хүмүүс энэ галзуурч байна гэж бодох байх даа. Гэхдээ гарцаагүй зөвлөмж, найз хэрэг болсон үед тэдний ном зохиолыг уншдаг. Тэгэхээр найз л байгаа биз дээ. Манайд цугладаг хөгшин залуу, хазгар доголон, сахалтай сахалгүй уран бүтээлч голдуу найз нарыг маань харчихаад манай нутгийн нэг хүн “Эд чинь бүгдээрээ чиний найз уу? Чи ямар сонин хүмүүстэй найзалдаг юм бэ” гэж байсан.

-Төгс төгөлдөр эр хүний талаархи таны бодол…?

-Миний бодлоор эр хүн зөвхөн биеэ бус, ханиа, гэр бүлээ, эх орноо авч явдаг. Тэгтэл одоо нөгөө эрчүүд хаа байна? Хурал цуглаан, сургууль, театрт очиход дандаа л хүүхнүүд. Бид нэг удаа урд хилийн сумангуудаар ажлаар явж байгаад тэнд цоорхой эсгий гуталтай, ноорхой тэмээ унасан, гар нь сайртай, сумтай ч юм уу, үгүй ч юм уу буу үүрчихсэн хоёр цэрэг хил манаж байна гээд зогсож байхад нь их гайхсан шүү.

Тэрбээр эр нөхрийнхөө харахад л хүндэлмээр, үг зөрөхийн аргагүй ааш аягт нь уусан жаргаж явна. Түүнээс гадна сургуулиа алтан медальтай төгссөн үе, Дашбалбар багш нь ирж, баяр хүргэж байсан нь, анхны номоо гардан авсан зэрэг нь түүний “Орхиж боломгүй хорин нас”-ных нь нэгээхэн дурсамж… Тэр цагийн говийн жаахан охин, эдүгээ цагийн яруу найрагч бүсгүй их хотын давчуухан амьдралд хаашаа ч юм бэ яаруухан алхана. Харин уулзаад л өнгөрөх хэнд ч сэтгэлээ дэлгэн байх нь нэг л эерүү.

Орхиж боломгүй хорин нас

Аяар аяархан гуниг минь шүлгүүд хэвлэгдсэн

Ярилцсан: Д.ГҮНЖИЛМАА