Д.Нацагдоржийн “Харанхуй хад” өгүүллэгийг зөн, сэрэл мэдрэмжийн үүднээс авч үзэх нь

Х.Сүглэгмаа /доктор PhD, дэд профессор

Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг Эрдэм шинжилгээний хуралд хэлэлцүүлэв

Д.Нацагдоржийн “Харанхуй хад” өгүүллэгийг зөн, сэрэл мэдрэмжийн

үүднээс авч үзэх нь

Нацагдорж бол нарны яруу найрагч юм. Аль ч гунигийн аяс бүхий шүлэг бичлээ гэсэн үүнийг нэвт гэрэл туяа гийнэ. Харанхуйн тухай бичлээ ч түүний цаана гэрэл нуугдаж буй нь мэдэгдэнэ. Тэр гэрэл тодорсоор харанхуйг арилгана. /О.Дашбалбар/

Дэлхийн уран зургийн түүхийг Ленорда Да Винчигүйгээр, “Жоконда”-гүйгээр, хөгжмийн урлагийн түүхийг Людвиг Ван Бетховангүйгээр, “Сарны сонат”-гүйгээр төсөөлөхийн аргагүй хэмээн үзэх нь угаас хүн төрөлхтний нүднээ үзэх, чихнээ сонсох гайхамшгийг нэгэн сэтгэлийн үзүүрт барин өгүүлсэн хэрэг билээ. Тэгвал дэлхийн уран зохиолын түүхэнд Английн Вильям .Шекспир, Америкийн Уольт Уйтмен, Оросын А.С.Пушкин, Энэтхэгийн Р.Таагор, монголын Инжинаши, Данзанравжаа, Нацагдоржийг тэр тухайн улс үндэстний уран зохиол оюун санааны зуун зууны сонгодог төлөөлөл хэмээн үзсээр иржээ.
Их монгол улсын 800 жилийн ойг ёслон тэмдэглэх энэ түүхэн цаг үед монголын шинэ үеийн уран зохиолыг үндэслэгчдийн нэг, их Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ой тохиож байгаа нь үндэстний мөн чанарын илэрхийлэл болсон олон сайхан оюунлаг үйлсийг соёлт хүн төрөлхтний хүртээл болгох нэгэн таатай боломж юм.
Угаас хүн төрөлхтний түүх гэдэг бол соёл иргэншлийн түүх. Соёл иргэншлийн түүх гэдэг бол тухайн улс үндэстний сэтгэлгээний түүх байдаг гэдгийг эдүгээ дэлхий нийт нэгэнтээ хүлээн зөвшөөрч, аливаа томоохон хувьсгал, орон даяныг хамарсан дайн тулааны үйл явцаар нэгийг үүсгэж нөгөөг устгадаг, нэгийг шинэчилж, нөгөөг улираадаг түүхэн хувьслын үе өнгөрч, зэр зэвсгээр биш хүсэл сэтхилээр, эр чадлаар биш, эрхэм чанараар дагуулдаг нэг талаас цаг үеийн, нөгөө талаас оюун сэтгэлийн өөр эрин цаг тохиож байгаа нь ч бодь сэтгэлийн үзүүрт барьсан буяны мөр лугаа шүтэн барилдлага төгс хэрэг болжээ.
Энэтхэгийн алдарт Шантидэвагийн VII зуунд зохиосон “Бодьсадуа нарын явдал дор орохуй” хэмээх зохиолд

Барс арслан заан өтөл бээр
Могой хийгээд хамаг дайсан бээр
Амьтны талын сахиусан бээр
Дагинас бээр түүнчлэн мангас бээр
Гагц сэтгэлийг номхотговоос
Тэр бүгдийг уясан мэт болой

хэмээн өгүүлснийг монголын их бичгийн хүн Чойжи-Одсэр орчуулан сударласан нь алс хэдэн зууны тэртээ боловч (одоогоос 700 гаруй жилийн өмнө) алгасалгүй номын хүрдийг эргүүлэн ахуй эрдмийн дээдийг хураан үйлдсэн хэрэг биз ээ. Энэ нь чухамдаа эртний их мэргэдийн утгын гүн бошиг дор энэ цагийн төрөлхийтний хэрэг учрыг тольдож, аливаа зүйлийг цаг хугацаа орон зай үйлийн барилдлагаас ангид авч үзэж цаад мөн чанарыг танин цагийн гэмийг тодруулсан хэрэг билээ. Өөрөөр хэлбэл, нэг талд нь барс арслан заан, могой хийгээд хамаг дайсан бээр, мангас бээр гээд үзтэл дүр байдал үйл хөдлөл өөр өөр, хортой хөнөөлтэй аль цагийн л аймшиг бүгдийг бий болгогч эдгээр амьтад, нөгөө талд нь гоо үзэсгэлэнтэй гэм зэмгүй залуу сайхан бүсгүй, харин гагц сэтгэлийг л номхруулж чадвал тэр бүгдийн дээрх ялгамжаат чанар гэж үгүй билээ. Хичнээн аймшигтай муухай, хичнээн энэрэнгүй сайхан хоёрын хоёр их туйл эдгээр амьтдаар дамжин харагдах боловч гагц сэтгэлийг номхруулснаар л тэр бүгдийг нэгэн дор уясан мэт адил чанарыг үүсгэнэ хэмээн үзэх нь бидний зөвхөн бодьгалийг шүтэх тэр үзлээс ангид алив юмны цаад мөн чанарыг зөв эрэлхийлэх гэсний үлгэр илтгэвэр гэж болно. Зөвхөн монголын гэлтгүй хүн төрөлхтний сэтгэлгээний эртний уламжлалт энэхүү үзэл сэтхилийн дагуу их зохиолч Д.Нацагдоржийн сонгодог зохиолуудын нэг болох “Харанхуй хад” өгүүлэгийг задлан үзэх оролдлого хийлээ.
“Харанхуй хад өгүүллэгийн үйл явдлын эхлэл болох зурвас бичигт дээр тэмдэглэсэн хэдэн үгсийн дотор /хэдэн үсэг (1996)1/ хоёр тодорхойгүй зүйл байгаа нь
1. Харанхуй хад
2. Ина /Нина (1961)2 / Дашрамд өгүүлэхэд “Харанхуй хад” зохиолын нэг хувилбар гэж үзэж болох “Морь эрэхээр одов” гэдэгт гарч байгаа Чонон саарал морийг мөн би энэ Ина гэдгийн нэг ижил субьект байж болох юм гэж үзэж байгаагаа ялдамд дурдья. Ингээд зохиолын эхний хувилбар дээр ажиглалт хийж байна.
Нэгдүгээр тодорхойгүй зүйл буюу Харанхуй хад хэмээх нь зохиолд з янзаар бичигдсэн. Өөрөөр хэлбэл 3 өөр утгатай гэсэн үг. Үүнд:
1. Бодьтой орших утга. Зохиолыг нэрлэж байгаа, бидний ойлгож байгаа хад асгын харанхуй хад. Зохиолын төгсгөлд би баатрын унаж яваа морь нэгэнтээ янцгаахад ясанд тултал хангинаж байгааг дүрсэлсэн харанхуй хад /зарим газар харанхуй хад [Нацагдорж.1996.210] гэж жижгээр бичсэн/
2. Бодьтой оршдоггүй байж болох хийсвэр утга “Харанхуй хад”гэж хашилтанд тэмдэглэсэн “ямар ертөнцөд оршиж байхыг огтхон ч мэдэхгүй” [Нацагдорж.1996] гэж зохиолд дурдагдаж байгаа харанхуй хад. Ямар ертөнцөд оршиж байхыг мэдэхгүй гэснээс үзвэл энэ бидний оршин буй бодит ертөнцийн харанхуй хад гэдэг ойлголт биш болов уу. Магадгүй энэ нь тэнгэр лус, там бирд, оюун санааны аль ч ертөнц байж болох. Цаашид энэ санааг лавшруулан “Дөрвөн зүг найман зовхисыг тойрон, зуун жил мянган он эрэвч бас олдохгүй байж болох” [Нацагдорж.1996] хэмээсэн нь энэхүү “харанхуй хад” бол бодьтой оршдоггүй байж болох хийсвэр утга зааж байгааг баталж байна.
3. Тодорхойгүй утга. ““Харнхуй хад” хэмээх нэр энэ газрын байдалтай нийлэлцэн санагдах боловч”[Нацагдорж.1996.209] гэж зохиолд тэмдэглэгдсэн байгаагаас үзвэл ямар нэгэн зүйлийг ёгтоор илэрхийлэн тэмдэглэсэн байж болох нэр. Нэр гэдэг бол утга. Яагаад тодорхойгүй байна вэ гэхээр нэгэнт бодьтой орших бидний төсөөлж байгаа хадыг бол зохиолд зарим газар жижгээр тэмдэглэн хад асга гэдгийн утгыг харуулж байсан (морь янцгаахад цууриатаж байгаа нь сонсогдсон) бөгөөд энд нэгэнт хашилт хэрэглэн дурдсан тул энэ нь цаанаа ямар нэгэн ёгт нэрийн утга буюу зохиолчийн уран сайхны үүдэл санааны гол зүйлээ нууцлан үлдээсэн тэр далд утгыг илэрхийлж байна. Тиймээс “Харанхуй хад” хэмээх нэр нь би баатрын явж байгаа тэр газрын байдалтай нийлэлцэн санагдаж байгаагаар өгүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл өнөөг хүртэл бидний хайж байгаа “Харанхуй хад” гэсэн ёгт нэр, үүний цаана зохиолын би баатын тэрхүү эрмэлзэн хайгаад байгаа зүйл чухам юу вэ гэдэг нь тодорхойгүй байна.
Зохиолд дурдагдан буй хоёр дахь тодорхойгүй зүйл бол Ина. /Нина/ Мөн дээр өгүүлсэн “Харанхуй хад”- хэмээхийн нэг адил 3 өөр утгыг илтгэнэ.
1. Бодьтой орших утга. “Миний хуучин амраг охины нэр” [Нацагдорж.1996] гэж зохиолд өгүүлснээс үзвэл “хязгааргүй янаглан ханилсан”, “уул далайн тэртээ завсарлагдсан”, “сэтгэл зүрх ташаалагдсан”, зохиолын төгсгөлд харин хажууд нь зогсч байгаа Ина гэдэг бүсгүй. Энэ бүсгүйн тухай зохиолын би баатар “...Нина гэдэг нь миний хуучин амраг охины нэр, цахилгаан адил хоромхон зуур миний тархины дотор гэрэлтсэн бөгөөд мөн охиныг хэдийнээ хайлаас модны сүүдэрт тэврэн үнсч байсан цаг гэнэт санагдан...” [Нацагдорж.1996] гэх зэргээр дурсан бодож байгаагаар өгүүлэх нь Ина бол бол бодит хүн гэсэн утга тодорхой байна.
2. Бодьтой оршдоггүй байж болох хийсвэр утга “Энгийн охин бус
эрдэмтэн охины манлай” [Нацагдорж.1996.206] гэж зохиолд өгүүлэгдэж байгаа мөн би баатар “түүний бие надаас салахад” гэж дотор сэтгэлдээ бодож байгаа нь Дорно дахины эртний сэтгэлгээний уламжлалт ойлголт болох “эгшиглэнт охин тэнгэр”, “галууны охин”, “үнэр идэштийн охин” гэж нэрлэгддэг, Эсэруа тэнгэрийн ёгт утга байж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, “Эрдэмтэн охины манлай” гэдэг нь оюун ухаан яруу өгүүлэхийн тэнгэр гэсэн утга илэрхийлж байгаа хэрэг бөгөөд Энэтхэг, Төвдийн эртний уламжлалт домгийн тэнгэр хэмээх хийсвэр сэтгэлгээний утгыг агуулж байна. “Бие” гэж яагаад онцлон өгүүлэв гэхээр эртний ялангуяа буддын гүн ухааны ойлголтонд хүний нэгэн “би”-д зэрэгцэн оршдог бие, сэтгэл, бодгаль гурвыг тус тусын утгаар авч үзэх бөгөөд энэ 3 зүйлээс “би” бүрддэг гэж үздэг. Сэтгэл, бодгаль үгүй бол бие гэдэг хумхийн тоосноос бүрдэх тул би-г буюу эзэн биеийн бодит мөн чанарыг илэрхийлдэггүй. Яг энэ үзэл хандалтаар XIX зууны Хамба номун хан Агванхайдавын бичсэн “үг” зохиолын нэгэн чухал дурсгалд3 бүр Бие, Сэтгэл, Бодгаль нэртэй 3 гол дүр хоорондоо өөр өөрийн мөн чанарыг өгүүлэн маргаж байгаагаар өгүүлдэг нь, буддын гүн ухааны “би”-ийн тухай үзэл номлолыг энгийн ард түмэнд ойртуулан номлосон нэг хэлбэр юм. Тэгэхээр Нацагдоржийн зохиолд гарч байгаа, зохиолгол би баатрын хайгаад байгаа тэр Ина-г зохиогч эрдэмтэн охины манлай гэж нэг хийсвэрлээд, мөн дахин түүний бие надаас салахад гэж дахин хийсвэр ухагдахуунаар төлөөлүүлэн хэлсэн нь Ина бол бодит бус хийсвэр утга гэсэн нэг санааг давхар харуулж байна.
3. Тодорхойгүй утга “Үл мэдэгдэх утга бүхий хэдэн үсгийн дотор
байгаа Ина хэмээх нэр” [Нацагдорж.1996.205] гэж зохиолд өгүүлэгдэх мөн тодорхой утга оноож үл чадах Ина. Дахиад л нэр. Нэр гэдэг бол утга. Чухам юуг ийн нэрлэсэн нь тодорхойгүй. Янаг хайртай хүүхний нэр үү, яруу найруулга хэмээхийн нэр үү, аль эсвэл интернационал уу?, тодорхойгүй.4
Энэхүү бодьтой байж болох бас бодьгүй байж болох “Харанхуй хад”, “Ина” хэмээх 2 зүйлийн хүрээнд гол баатрын эрлээр үргэлжлэх зохиолын нийт агуулга үйл явдал миний үзэж байгаагаар дараахь 3 хэсэгт хуваагдана.
Нэгдүгээр хэсэг. Энд зохиолын гол баатар зурвас олоод улмаар эрэлд гарч, явсаар нэгэн айлд очсон бөгөөд тэр айлын зүүн урд хатавчинд хэвтэж байсан эмээ түүнд бас учир үл мэдэх нэг чулууг өгч байгаа хэсэг хүртэл үргэлжилнэ. Энэхүү нэгдүгээр хэсгийн гол онцлог нь би баатар морио эмээллүүлж унаад хаашаа явахаа мэдэхгүй зогсч байгаад унасан морьныхоо хаашаа зүглэсэн, тэр зүг явсаар “хэд хэдэн газар дэв дэмий явсаар” нэгэн танил бус газар ирнэ. Эндээс эхлээд зохиолын бүх зүйл хоёрдмол, салаа утгатай болж байна. Жишээлбэл: “Намрын салхи сэрчигнэн салхилах нь сэтгэлийн дотор гулин галин, Амраг Инаг олж уулзана хэмээсэн нь харин зүүдлэн давхиж, хөндий талд төөрөх нь ч юмуу”, “Үнэг буюу чоно буюу аль нь танигдахгүй”, “Үнэг ч биш, чоно ч биш”, “айлын ч нохой бололтой, ангийн ч нохой болотой”, гэх мэт. Энэ бүх хоёрдмол болж ирж байгаа утга санаа, өгүүлэмжийг утга товчлон хураангуйлах үүднээс дараахь байдлаар загварчлан үзүүлье. Доох хүснэгтийн А, Б хоёр багананд нэг зүйлийн хоёр салаа утгыг харуулж байгаа бөгөөд харин А, Б хоёр хэсгийг бүхлээр нь тодруулсан байгаа нь бол нэг өгүүлбэрт, нэг мөрөнд тусгагдсан нэг зүйлийн хоёр өөр салаа утгыг зааж байгаа гэдгийг анхаарна уу.
А Б Тайлбар
Түүний бие надаас салаад... ...сэтгэл зүрх ташаалагдсан бөлгөө...

Зөвхөн бие салж одсон атал сэтгэл зүрх бас алс одсон
...Амраг Инаг олж уулзах Зүүд ч юмуу...

А-Олж уулзана гэх эрмэлзэл, Б-зүүд ч юмуу гэх няцаалт
...эрт ба эдүгээ, хол ба ойр...

А- эрт, хол Б-эдүгээ ойр эсрэгцсэн салаа утга
...баруун өмнө зүг ...морьныхоо хаашаа явсан тэр зүг...

А-зүг нь тодорхой Б-Зүг нь тодорхойгүй
...ам ангах, сэтгэл уйтгарлах

А-шалтгаан тодорхой Б- тодорхойгүй
...Үнэг буюу чоно буюу аль нь танигдахгүй... Үнэг үү чоно уу тодорхойгүй хоёр утга.
...үнэг ч биш чоно ч биш... Аль нь ч биш
...айлын ч нохой бололтой, ангийн ч нохой байдалтай... Хоёр огт өөр утга

...бие зүдрэн, санаа галирсан тул...

А-тодорхой Б-тодорхойгүй
...Нэг настай хар хүн гарч ирээд..., /нохойгоо даллан дуудав/ (Хар хүн -эр хүн Х.С) ...зүүн хойно цомцойн суув. /гэрийн/...
...нурманд шигтгэсэн домботой цай нэг тэвш тарваганы махны хамт надад өгсөнд... (Хийж байгаа үйл, суудал зэрэг нь эм хүн Х.С) А- Дүр нь бол “Настай хар хүн”
Б- Үйл хөдөлгөөн нь эмэгтэй хүн
ойр хавийн газрыг бараг мэднэ гэвч тийм нэртэй газрыг сонссонгүй... гэх

А-мэднэ Б-мэдэхгүй /сонсоогүй/
...баруун хойно тахьсан бурхан ч юмуу, онгон ч юмуу...

А-бурхан Б-онгон /2 өөр ойлголт/

“Хүү минь энэ бол манай эцэг өвгийн үеийн юм, энэ хүүгийн хэлж байгаа газар байх магадгүй... А-байгаа зүйлээ хэлж байна. Б-Байхгүй зүйлээ хайж байна.
...“Бараан цохио хэмээх нэг газраас олсон ховор юм гэнэ билээ “Эмгээ зөнөглөх гэж аяны хүнийг одоо төөрүүлэх нь”...

А-Тодорхой газар заасан
Б-Няцаасан
...нэг хар чулуу... ...чулуу чулуунаас өөр тэмдэгтэй онц нэг чулуу...

А-Энгийн нэг чулуу Б-Чулуу чулуунаас өөр

Эндээс үзвэл, А багананд дурдсан зүйлүүд харьцангуй бодьтой байж болох, анхдагч шинжтэй, харин Б багананд дурдсан зүйлүүд харьцангуй хийсвэр байж болох, хоёрдмол шинжтэй байна. Ийнхүү үйл явдал цааш үргэлжилсээр эмгэн зохиолын гол баатарт “нэг хэсэг чулуу” өгснийг гайхан үзээд тавьтал доош унаж, чулуу хагарч, “харин чулуу чулуунаас өөр тэмдэгтэй онц нэгэн чулуу болохуйяа энэ нь надад хоёрдугаар тэмдэг болмой хэмээн санаж” зохиолын баатар нэг хэсгийг нь эмгэнээс гуйж аваад мордож байгаагаар энэ хэсэг төгсөнө. Өөрөөр хэлбэл энд болж байгаа үйл явдал, юмс үзэгдэл, түүнд хандаж байгаа зохиолын гол баатрын хандлага, уул ус газар орон, зүг чиг гээд бүхий л зүйл ямар нэгэн хэмжээгээр орших эс оршихын, байгаа үгүйн, бодьтой бодьгүйн салааг дагасан нэг талаас бодит /А хэсэг/, нөгөө талаас хийсвэр шинжийг/В хэсэг/ эн зэрэгцүүлэн явсаар, эцэст эмгэний өгсөн чулуу хагарч хоёр хэсэг болон хагарч “дэмий юм хэмээн сэтгэж” байснаа, “гэнэт сонирхол төрж”, “баяртай байдал” үүсгэн мориндоо мордоод, гол баатар эрлээ цааш үргэлжлүүлж байгаагаар төгсөнө.
Хоёрдугаар хэсэг Нар шингэж бүрий болж, өдрийн бүрхэж байсан бороо орж улам ширүүсэн, “алхах тутам шавар намагтай” ойн гүнд ойн дунд, “газрын байдал улам бэрхтэй” болж, “айх цочих нь нэн олширч”, энд тэнд чоно ульж, буг чөтгөр эрлэг тамын орон ч бодогдож, “түмэнтээ цочиж, мянгантаа хирдхийн”, “нар мандахыг хүлээхээр” болж байна. Энд бүх зүйл тодорхойгүй итгэл алдарсан ч юмуу эргэлзээтэй болсныг, зохиолын гол баатар өглөө хэдийгээр аль зүг рүү явахаа шийдэж чадахгүй байсан ч дөрвөн зүгээ мэдэж байсан бол, эдүгээ “дөрвөн зүг нь хаана хааш болохыг нэгэнт алдаж”, “зорьсон хэрэг ба шинжлэх явдлыг хэдийнэ умартаж”, урагш явья гэхээр “өмнө этгээдийн бараа хавьтах аргагүй”, гэдрэг буцья гэхээр “замаас нэгэнт төөрсөн” тул ийнхүү нар мандахыг хүлээхээс өөрцгүй болж байгаагаар төгсгөсөн байна. Мөн энэ хэсэгт “морь нэгэнт үргэн харанхуй хадны дунд хангинатал /морь/ янцгаах дуу ясанд тултал жихүүцүүлэхэд” зохиолын баатар ихэд сочсон тул “нэгэнт мэдрэл зайлжээ” гэж бий.
Гуравдугаар хэсэг Зохиолын төгсгөл. Энэ хэсэгт түүнийг нэгэнт сэргэхэд хажууд нь янаг охин Ина зогсож, “үзэсгэлэнтэй залуу охины хасын царай нь харанхуй хадыг гэрэлтүүлэн буй” гээд янаг сэтгэл учран золгохын цэнгэл баяр, яруу шүлгээр төгсгөсөн байна. Энэ хэсэг өмнөх жилүүдийн зарим нэгэн хэвлэлтнээс хасагдаж байсан.
Зохиолыг судалсан өмнөх үеийн бүхий л эрдэмтэд үүний дундаас монголын шинэ үеийн уран зохиол, Нацагдорж судлалын нэртэй эрдэмтэд эндээс олон зүйлийг хайсан, тэд хайсан бүхнээ л олсон, харин оносон оноогүйг эдүгээ хэн ч хэлж мэдэхгүй. Энд дээр өгүүлсэн янаг хайртай бүсгүй, яруу найруулга, интернационал ч орсон. Тэгвэл миний хувьд эндээс тийм бодит ахуйг шүтсэн, тодорхой бодгалийг оноосон хайлт хийхийг хүсэхгүй байна. Өөрөөр хэлбэл тийм боломжгүй юм гэж үзэж байна. Яагаад?
Миний дээр задалсан зохиолын гурван хэсэгт 3 удаа зүүдний тухай өгүүлэмж гарна. Энэ зүүд мөн дээр бидний өгүүлсэн “Харанхуй хад”, “Ина”-гийн нэг адил 3 өөр зүүд байна.
1. Бодит зүүд Нэгдүгээр хэсгийн эхэнд гол баатар зурвасыг үзээд, Инаг дурсан санаж, “эрт ба эдүгээ хол ба ойрыг улируулан бодох тутам” уяран мэлмэрч, “зүүд мэт болон зэрэглэсээр” агшин зуур үүрэглээд сэрдэг. Энд зүүрмэглээд зүүдлээд сэрлээ гэдгийг бодьтой болгож байгаа зүйл бол гол баатар “татаж байгаа тамхины үнс хэнхдэг дээр” унахад сая сэрээд Инаг эрэхээр явж байна.
2. Бодит бус хийсвэр зүүд. Би баатар Инаг эрэхээр цааш явж байгаад монгол хүний ямагт хамгийн гол чиг баримжаа итгэл үнэмшил нь болж байдаг газар орон зүг чигийнхээ баримжааг алдаж, бүх зүйлд эргэлзэж эхлэхдээ, “Амраг Инаг олж уулзана хэмээсэн нь харин зүүдлэн давхиж, хөндийн талд төөрөх нь ч юмуу...” гэж боддог. Энэ бол би баатар зүүдлээгүй, харин өөрийнхөө хийж байгаа бодит үйлийг зүүд шиг гэж бодож байгаа явдал юм.
3. Тодорхойгүй зүүд. Хоёрдугаар хэсгийн төгсгөлд, өөрөөр хэлбэл хоёр, гуравдугаар хэсгийн холбоос болж бас нэгэн зүүдний өгүүлэмж гарна. Энэ бол зүүд гэж ямар нэгэн байдлаар хэлээгүй боловч, “ихэд сочсон тул мэдрэл зайлжээ [Нацагдорж.1996.210]”, “унтсан ба зүүдэлсний алин болохыг мэдээгүй” [Нацагдорж.1996.210] гэж зохиолд тэмдэглэгдсэн тодорхойгүй зүүд. Яагаад тодорхойгүй байна гэхээр зохиолын би баатар “мэдрэл зайлж”, “унтсан ба зүүдэлсэн” [Нацагдорж.1996.210] алин болохыг өөрөө ч мэдэхгүй байгаа. Гэхдээ л нэг сэрэхэд Ина дэргэд нь ирчихсэн байгаагаар гардаг.
Эндээс үзвэл, зохиолд гарч байгаа зүүд нь мөн 3 өөр ойлголт гэж болно. Эхнийх бол зүүрмэглээд зүүдлээд сэрсэн бодит зүүд, хоёр дахь нь бодьтой болж байгаа үйлээ өөрөө “зүүд шиг гэж бодсон”хийсвэр утга, гурав дахь нь зүүдэлсэн ба унтсан алин болохыг өөрөө ч мэдэхгүй байгаа тодорхойгүй утга. Үүнийг томьёолбол дээр өгүүлсэн Харанхуй хад, Ина гэдэг 2 зүйлийн талаар 3 өөр ойголт байгаагийн нэг адил ухагдахуун гарч байна.Тодруулбал:
1. Бодит зүүд. Гол баатар өөрөө зүүдэлсэн
2. Бодит бус хийсвэр зүүд. /Гол баатар өөрөө Инаг олно гэдэг бол зүүд шиг юмаа гэж бодсон, хийсвэр ойлголт.
3. Тодорхойгүй зүүд ”Зүүдэлсэн үү, унтсан уу алин болохыг” гол баатар өөрөө мэдэхгүй, зохиолд бол үүнийг “мэдрэл зайлж” гэж тэмдэглэсэн.
Ингэхээр “Харанхуй хад”, “Ина”, “Зүүд” гурвын ерөнхий төлөв нь
1. Бодитой
2. Бодит бус хийсвэр
3. Тодорхойгүй гэсэн 3 ижил шинжтэй байгааг бид харлаа.
Тэгэхээр магадгүй зохиолын хоёр тодорхойгүй ухагдахууныг хайх эрж олох, тодорхой болгох гарц нь энэ зүүдний өгүүлэмжээр тайлагдах юм биш биз гэсэн таамаглал төрж байна. Энэхүү таамаглалыг батлах гарцаа өрнө дорны сэтгэлгээний уламжлалт хэв маягийг хослуулан эрэлхийлж үзье.
Өрнө дахины сэтгэлгээнд, хүмүүн бидний танин мэдэх, оршин тогтнохын гол үндэс болсон сэрэл мэдрэмжийн хамгийн бодьтой байж болдог зүйл нь зүүд гэж үздэг юм байна. Энэ тухай Психоанализ буюу сэтгэл задлагийн онолыг үндэслэгчдийн нэг Зигмунд Фрейд “Психоанализын бүх салбарыг ийнхүү товчхон тоочихын оронд “зүүдний тайллын тухай дэлгэрэнгүй ярих нь дээр юм биш биз”, “Зүүдний тайлал нь ухамсаргүйг танин мэдэх “via Regia” буюу психоанализын хамгийн тодорхой үндэслэл, алив судлаач итгэл үнэмшил, боловсролоо олж авдаг яг тэр салбар мөн..., “Психоанализчин яаж болох вэ гэж надаас асуухуй дор миний бие өөрийнхөө зүүдийг сайн судал гэж хариулдаг юм [Зигмунд Фрейд.2000]” гэж өөрийнхөө онолын бүтээл, зарим ярилцлагадаа дурдсан байна. Энэ бол сэтгэл задлагийн онолын гол тулгуур бол зүүд гэж үзэж байна. Хүү зүүдээ л таньж мэдэж чадвал зөн совин сэрэл мэдрэмжийн нууцаа тайлж чадна гэж үзэж байна.
Харин манай дорно дахины уламжлалт сэтгэлгээний тусгал болсон зүүдний шинжийн сударт зүүдний илэрхий утга санаанаас ургуулан нууцлагдмал далд чанарыг хайж, түүнийгээ зүүдний тайлал хэмээн өгүүлж, хийсвэр сэтгэлгээний тэр үйлээр бодит ахуй амьдралд учирч болох сайн муу үйлийн зөн совин, ёр билгийн утга болгож ухаардаг уламжлал байна. Өөрөөр хэлбэл өрнийн болоод дорны сэтгэлгээний энэ хэлбэрийн ижил төстэй нэг түгээмэл үзэгдэл бол бодгалийн далд ухамсарт байгаа сэтгэл санааны бодит амьдралаас түрэгдсэн зүйлийг илрүүлэн нээхэд зүүдний тайлал, зүүдийг шинжлэн үзэх нь үр дүнтэй гэсэн санаа юм. Үүнийг Европын эрдэмтэд эрүүл болоод сэтгэл мэдрэлийн ямар нэгэн эмгэгтэй хүмүүсийн өөрийн мэдэлгүй, санамсаргүй хийчихдэг /андуурах, барьсан юмаа мартаад алдах, харшил өгдөг ургамлаа үнэрлээгүй, харин ТV дэлгэцээр гарахыг нь хараад найтаадаг г.м/ ухамсарт бус үйлдлүүдээр туршиж үр дүнг нь үзсэн тухайгаа ч олонтаа тэмдэглэсэн байгаа бол дорно дахинд ялангуяа Энэтхэг, Төвд, Монголд зүүдээр зөгнөн үйлдсэн өдий төдий хэрэг явдлыг үлгэр домог, үнэн түүх болгон өгүүлж байдаг билээ. Зохиолын 3 хэсгийн үйл явдлын эхлэл тайлалд ямар нэг хэмжээгээр зүүд очиж уялдаж байгаа нь бидний харанхуй хаднаас хайгаад байгаа, тэр зүйлүүд бодьтой ч байж болох бас бодьгүй ч байж болох тэр итгэл үнэмшил рүү ямар нэгэн хэмжээгээр хөтөлж байна. Өөрөөр хэлбэл хийж байгаа гаргалгаа бүхнээ нэрийдэл төдий зүйлийг ч бодьтойд барьж ухуулдаг дорно дахины гүн ухааны сэтгэлгээний жингийн туухай дээр тавьж, бодьтойг бодьгүйд, илийг далдад, далдыг илд, байхгүйг бийд, байгааг үгүйд зохируулан үзэх нэгэн үүд буйг дурдах нь эрхэм билээ. Энэ нь зүүдийг 3 хүнд ярихад 3 өөрөөр тайлдаг. Өөрөөр хэлбэл тэр тайлж байгаа сэтгэлгээ, сэтгэхүйн үйлдлийн гаргалгаа нь хязгааргүй гэсэн үг юм. Тэгэхээр бидний хийсэн ажиглалтаар “Харанхуй хад”, “Ина”, хэмээх хоёр тодорхойгүй ойлголт түүнийг тодруулж байгаа “Зүүд”-ний өгүүлэмж гурав нь гурвуулаа бодит, бодит бус хийсвэр, тодорхойгүй гэсэн ижил 3 шинжтэй байна. Мөн “Харанхуй хад”, “Ина” хоёрын гол нууц нь зүүдэнд байна. Тэгэхээр угаас зүүд бол бодит утга нь, зүүдний тайлал бол хийсвэр утга нь, харин түүнээс гарах үр дүн нь тодорхойгүй хязгааргүй гэсэн санаа гарч байна.
Аугаа ихийн нууц нь эгэл жирийндээ байдаг. Одоо тэгвэл Л.В.Бетховений “Сарны сонат”-ын гайхамшгийн нууц нь тэр яруу сонсголонт хөгжмийг дүлий хүн зохиосондоо байсан юм гэж, Ленорда Да Винчийн “Жоконда”-гийн нууц нь шидэт инээмсэглэлдээ байгаа юм гэж хэдэн зууны турш маргасан Европыхон одоо ч нууцыг тайлах тулалдааны талбараас буцаж ирээгүй байгаа үнэний туйлыг;
бидний бодьтой гэж бодсон ертөнцийн юмс үзэгдэл бүхэн танин мэдэх тусам хоосон чанарын агаартайг эрт цагийн Равжаа хоосон чанарын хэдэн арван бүтээлдээ эгшиглэж дуулж, эрчлэн номлож, эргүүлж хариулж, элдэв ёгтоор үзүүлээд орхисныг, бодьтой бүхнийг бодьгүйд барин үйлдэхийн жишээг;
хүмүүн бидний нэгэн нэр, нэгэн биед зэрэгцэн оршдог бие, сэтгэл, бодгаль хэмээх гурван чигийн маргаанаар хамба номун хан Агванхайдав “Сэтгэл бусдын тус ямагтыг ямар мэтүйлдэж байсны цадиг өлөг, мэдэл, төгс бус хуран үйлдэгч гурвын солиорлын дууриал бүжиглэлийг тодруулан үйлдэгч толь оршвой” гэдэг гүн ухааны нэгээхэн зохиолдоо хураан өгүүлээд орхисоныг эргэн саная. Энэ бүхэн бол эртний мэргэдийн нууцын санд түлхүүрийг нь зүүгээд орхисон лугаа нэгэн адил, бодит, хийсвэр, тодорхойгүй ч байж болох түм түмэн гаргалгааны сэжүүр бус уу хэмээн өчүүхэн би мунхаглана.
Дэлхийн сонгодгууд уран зургаар нүднээ үзэх, хөгжмөөр чихнээ сонсохын гайхамшгийг бүтээсний нууцтай нэгэн адил, сэрэл мэдрэмж, дотоод зөн совингийн үүднээс сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлэх “Харанхуй хадын” нууцыг нээе гэвэл Д.Нацагдоржийн 1930-аад онд ханилан сууж байсан “амраг хайрт бүсгүй Ина” /Нина/, уран зохиолын аргын тухай утга далдлан өгүүлсэн гэх “яруу найруулга”, их найрагчийн амьдарч байсан үеийн улс төрийн нөхцөл байдлыг өгүүлсэн буюу Ина бол интернационал гэсэн үг гэх зэргээр хэт бодьгалчлалгүй, хэт бодьтойг шүтэлгүй, хувь хүний хувь бодгалийн орон зай цаг хугацаанаас ангид, хүний танин мэдэхүйн хамгийн үнэн, дөт зам болох зөн совин, сэрэл мэдрэмжинд тулгуурласан оюун санааны эрэл хайгуул хийвэл илүү үр дүнтэй болов уу хэмээн үзнэ. Сэтгэлгээний эрэл хайгуул бол ямагт хязгааргүй байдаг. Харанхуй хадын нууцыг нээхгүй байх тусам, түүний эрэл хайгуул хязгааргүй байх тусам, түүний сэтгэлгээний үнэт чанар нь өсөн нэмэгдэх болно. Янаг хайртай бүсгүй, яруу найруулга, интернационал... Та ч бас хайх хэрэгтэй. Бид хайсан бүхнээ л олох болно.
Эндээс үндэслэн эцэст нь дүгнэхэд:
“Харанхуй хад” бол оюун сэтгэлгээний нууцат бүтээл. Яагаад?
• Түүнийг бодьтой ямар нэгэн зүйлд оноон баталж болох боловч энэ нь хязгааргүй.
• Учир нь хүний танин мэдэх тэр зөн мэдрэмж, бодьтойгоос ургуулан хийсвэрлэх тэр үйл бол таны маргааш, бас нөгөөдөр, магадгүй зуун жилийн дараа зүүдлэх зүүдний чинь адил хязгааргүй, бас тодорхойгүй.
• “Жоконда”-гийн, “Сарны сонат”-ын нууцыг олоогүй шиг “Харанхуй хад”-ны нууц ч хэвээр үлдэнэ. Энэ нь өөрийгөө тойрсон оюун сэтгэлгээний хязгааргүй эрэл хайгуулыг бий болгож улмаар хүнтөрөлхтний соёл иргэншлийн түүхэн дэх оюун сэтгэлгээний нэгэн нууцлагдмал үнэт зүйл болж үлдэнэ.
Ашигласан ном
1. Байгалсайхан.С Утгын чандмань. УБ.,2004 он
2. Балдан. Л. Оюун ухаанаараа сэтгэсэн ертөнцийг бүтээсэн хүн. УБ.,2004
3. Нацагдорж.Д. Бүрэн түүвэр.УБ., 1996 он
4. Нацагдорж.Д. Зохиолууд.УБ., 1961 он
5. Нацагдорж.Д. Зохиолын түүвэр. УБ., 1955 он
6. Зигмунд Фрейд. Психоанализ.,УБ. 2000 он
7. Содном.Б Д.Нацагдоржийн намтар зохиол. УБ., 1966 он
8. Сүглэгмаа. Х Монголын уран зохиол дахь “үг” зохиолын төрөл зүйл. УБ.,2005 он
9. Хүрэлбаатар.Л. Судар шастирын билиг.УБ.,2002 он
10. Хүрэлбаатар.Л. Дуун утгын яруу зохист.УБ.,2006 он