ҮЛЭМЖИЙН ОРЧЛОНД БИ УДААН АМЬДРАНА
(“ОЧИРБАТЫН ДАШБАЛБАР” номын тухайд)
(“ОЧИРБАТЫН ДАШБАЛБАР” номын тухайд)
Очирбатын Дашбалбарын амьдрал, уран бүтээлийн тухай эрдэмтэн, яруу найрагч Хургаагийн Сүглэгмаа эссэ хэлбэр бүхий нэгэн шинэ содон ном туурвижээ. Содон гэсний учир нь эл номыг бүтээхдээ Сүглэгмаа судлал шинжлэлийн хуучин замаар бэдэрсэнгүй “Үе үеийн монгол туургатны утга зохиол, урлаг, улс төр, яруу найргийн гарамгай төлөөлөгч”(доктор С.Байгалсайхан) шинэ зууны яруу найрагч О.Дашбалбарыг түүний бүтээж, түмэндээ, хойч үедээ үлдээсэн баялаг материал дээр нь тулгуурлан зан чанар, намтар түүх, уран бүтээлийн эхлэл хийгээд ид цэцэглэлтийн үе, улс төрийн үзэл бодол зэрэг олон талаас нь иж бүрэн нээн харуулж чадсанаараа, мөн найрагчийн дотоод ертөнц рүү тун гүнзгий орж туурвиснаараа “Очирбатын Дашбалбар” ном бол монголын уран зохиол судлалд гарсан шинэ үзэгдэл, шинэ бичлэг болсон байх юмаа. 
Доктор, профессор С.Байгалсайхан уул номын талаар товчхон бөгөөд тун чамбай дүгнэлт үнэлэлт бүхий “Өмнөх үг” бичсэн байна. Тэрбээр номын ач холбогдлыг “Яруу найрагч гэж эх орон, улс үндэстнийхээ төлөө цохилох зүрхтэй, уран бүтээлээ түүний төлөө зориулдаг, зориулахаар үл барам түүний төлөө тэмцдэг, тэмцэхээр үл барам гар бие оролцон хийж бүтээдэг гэдгийг тодорхой гаргаж өгч чадсан явдал” хэмээжээ.
Энэ ном нь улиг болсон намтар цадиг, судалгааны тоочин өгүүлсэн бичлэг биш, зохиомж уран бөгөөд утга логик уялдаа сайтай, хэллэг яруу, зохиогчийн багшаа гэсэн чин халуун, тунгалаг гэгээн сэтгэл шингэсэн сайн бүтээл болсныг дөчөөд жил уран зохиолын ертөнцөд амьдарсны хувьд мөхөс бичээч би онцлон хэлэх нь зүйтэй. Ном үндсэн хоёр бүлэгтэй.
“Дашбалбарын намтрын товчоон” хэмээх тэргүүн бүлэгт найрагчийн намтарт холбогдох сонирхолтой нэлээд материал, Дашбалбар монголын яруу найргийн нэрт төлөөлөгч, Монголын бурхан шашны хөгжилд оруулсан хувь нэмэр, улс төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн гэдэг талаас багцлан өгүүлж, баялаг сайхан хэллэгээр туурвисан бол дэд бүлэг-“О.Дашбалбарын уран бүтээл”-дээ түүний яруу найргийн бүтээлүүд, уламжлал, шинэчлэл, нийтлэлүүдийн тухай ихээхэн даацтай задлан ярьж, найрагчийн оюун санааны ертөнцийн гүнд ярган орж, нээн үзүүлсэн байна.
Эцэст нь дотоод гадаадад хэвлэгдсэн бүх уран бүтээлийнх нь жагсаалтыг хавсаргасан бөгөөд үүнээс ажиглахад Дашбалбар нь дөч гаруйхан наслахдаа оюуны соёлын арвин их өв бүтээж үлдээснийг төвөггүй харж болно. Энэ билгүүн их шүлэгч 17 ном бүтээсэн агаад нийтдээ 1400 гаруй шүлэг, нийтлэл, эссэ, хөрөг, дурсамж, өгүүлэл бичжээ. Хажуугаар нь улс төр, нийгмийн үйлсэд хүчин зүтгэж, монголоо эрх чөлөөгөө, газар шороогоо, өв соёлоо гэсэн нөр их тэмцэл хөдөлмөрийнх нь цаг нарыг тооцвол ганц хүнд ахадмаар их бүтээл үлдээсэн нь тодорхой ажгуу.
Дашбалбар судлалын хамгийн жинтэй, үнэтэй энэ номын тухай иж бүрнээр задлан ихийг өгүүлж болох ч энд би тийм зорилго тавьсангүй. Тийн өгүүлэх боломж, чадвар ч надад байхгүй бололтой.
Харин яруу найргийн нэрт төлөөлөгч талаас нь Сүглэгмаагийн бичсэн дээр тулгуурлан цөөн хэдэн үг хэлье гэж бодлоо. Би бол судлаач шүүмжлэгч биш, гэвч шүлэгч л шүлэгчийг илүү мэдэрдэг болохоор шүлэг зохиолтой нь хамт явсаар ирсний хувьд энэ эх оронч найрагчийн тухай доктор Сүглэгмаагийн бүтээсэн номын зарим хэсэг дээр тогтож бодол ухаанаа нэмэрлэхээр шийдэн үзэг барьсан минь энэ болой. Сүглэгмаа бол өнөө үеийн шүлэг бичдэг бүсгүйчүүдээс “Юманд үнэн сэтгэлээр ханддаг, яруу найраг нь хүнд хүрдэг тоотойхон бүсгүйчүүдийн нэг эрдэмтэн, яруу найрагч” (Ш.Сүрэнжав) яах аргагүй мөн билээ. Тийм ч учраас найрагчийн сэтгэлээр, шавийн сэтгэлээр, судлаачийн эрдмээр “Очирбатын Дашбалбар” номоо бүтээсэн нь маш тод ажиглагдаж байна. Яруу найраг нь ухаанд буух уран санаатай, сэтгэл хөглөх уянга сайтай байдаг шиг Сүглэгмаагийн судалгааны бүтээлүүд нь аль ч талаараа өөрийн гэсэн өнгө хийцтэй, өвөрмөц барилтай байдгийг шинэ ном нь улам тодосгон баталж байна.
“Үлэмжийн орчлонд би удаан амьдрана” гэж амьд сэрүүн цагтаа хэлчихээд, бурхны орноо одсон Дашбалбар найрагч харамсмаар цөөхөн жил, дөнгөж 42-хон жил амьдарчээ. Их Чойномоос ганцхан жил дутуу амьдсарсан нь сонин. Авъяастнуудад орчлон нас хайрлахдаа юутай ч харам юм бэ гэлтэй. Гэвч “Өөдрөг аяз” шүлэгтээ:
“Нарт ертөнцөд хүн үхдэггүй юм
Намрын шувууд шиг буцаж ирэхээр нисдэг юм” гэж бичсэн шиг найрагч эргээд л хүний орчлонд амьдарч, түмний сэтгэлд төгс яруу шүлгээрээ мөнхрөн үлдсэн авай гэснээр энэхүү бичлэгийнхээ оршлыг өндөрлөсүгэй!
* * *
Уран бүтээлийн замналын эхэн үе
Утга зохиолын дээд сургуульд суралцсан үе
3. Уран бүтээлийн замналын оргил үе гэж О.Дашбалбарын урлал туурвилын амьдралыг гурван ангилал болгон судалсан нь тун оновчтой агаад зөв арга болсон нь анхаарал татаж байна. Шүлэг бичиж эхлэхээс Горькийн нэрэмжит сургуульд суралцах үе хүртэлх энэ үе нь найрагчийн гараан дээрээсээ хүчээ аван хурдалж эхэлсэн (уралдааны морьтой жишвэл) жинхэнэ омголон залуу нас юм. Үүнийг Х.Сүглэгмаа 1970-аад оноос 1979 он гэж тодорхойлжээ. Энд бяцхан дурсамж оруулмаар санагдав. 1979 оны эцсээр би Зохиолчдын хорооны томилолтоор Унгарт хэд хоноод буцах замдаа Москвад долоо хонож билээ.
Ганга нутгийн сайхан найрагч Д.Шагдарсүрэнд тоогдож 1976 оноос нутгийнхаа сонин “Сүхбаатарын зам”-д ажиллах болсноор найргийн замд шуудран орж, улмаар Г.Мэнд-Ооёотой танилцан, уран бүтээлийн “Гал” нэгдэлд элссэн нь өсөж дэвжих, өөрийгөө таних таатай завшаан болсон нь энэ номноос маш тодруун харагдаж байна.
Найрагчийн уран бүтээлийн эхэн үеийг Сүглэгмаа шүлэг зохиол, намтар түүх, дурсамж, өөрийнх нь болон бусдаас ирүүлсэн захиа сэлттэй холбон баталгаажуулж, уран сайхны өндөр түвшинд, бичлэгийн төгс яруу хэлбэрээр бичсэн нь урьд хожид манай уран зохиолын шүүмж судлалд төдийлөн гарч байгаагүй шинэ өнгө аясыг илтгэсэн билээ. 1979-1984 он буюу оюутан цаг нь “Хамгийн үнэ цэнэтэй, торгон агшин” байлаа.
Е.Винокуров, В.Шугаев зэрэг оросын яруу найргийн нэрт төлөөлөгч, орчуулагчдын семинарт сууж, олон орны нэгэн үеийн авъяастнуудтай хамт суралцаж, бүтээн туурвиж асан тэр гэрэлт сайхан жилүүдэд Дашбалбар найрагч Москваг яруу найргийн хот гэж нэрлээд уянгын олон шилдэг шүлэг урлан бүтээсэн нь сургуулиа төгссөний дараа хэвлүүлсэн “Оддын аялгуу”, “Гэрэлт хайр”, “Гол ус намуухан урсана” зэрэг номнуудад хэвлэгдсэн тухай зарим шүлгээс нь иш татан оруулжээ.
“Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүс ээ
Алив сайхнаа бусдаас битгий харамла.” хэмээх алдарт мөрүүдээс аваад
“Гэрийнхээ сүүдэрт амрах зуураа
Гэгээн орчлонтой би ярилцнам” гэх буюу
“Өвс ногоо би...
Өндөр алдар хэрэггүй
Цасан доор зүүдлэн нойрсоход
Цаг хугацаа надад хамаагүй”
“Үл дагагч баатрууд мэт эх хэл минь
Үхэгсдийн амин сүнс оршсон эх хэл минь” зэрэг олонд аладршсан шүлгүүдийн мөр бадгаас шигтгээ болгосон нь найрагчийн дотоод ертөнцөд гүнээ нэвтрэх арга болжээ.
“1980-аад оны дунд, сүүлхэн үеийн монголын яруу найргийг улам баялаг, утга яруу болгосон” олон шүлгийг нь нэрлээд “уран дүрслэл, утгын гүнзгийрлээр тэтгэсэн байгалийн уянга, дотоод сэтгэлийн уянгын мөр бадгуудаар задарч, улмаар эх орноо санан мөрөөдсөн, хайрлан тэмүүлсэн гэрэлт ахуйн шүлгээс эх дэлхий байгалтай нэгдсэн дотоод сэтгэлийн гүн ухаан руу шилжжээ” хэмээн дүгнэсэн нь судлаачийн гярхай ажиглалтыг илтгэж байна. Энэ нь судлаач хүн шүлэг зохиолыг зүгээр нэг тайлбарлан дамжуулах биш, түүний ололт, шинэ содон зүйл, утга зохиол дахь нөлөөлөл зэргийг уудлан нээж, учиглан тодруулахад оршдогийн баталгаа буюу.
“Очирбатын Дашбалбар” номонд зохиолч маань өөрөө яруу найрагчийн хувьд багшийнхаа шүлгийн мөн чанарт гүнзгий нэвтэрч ажигласан олон зүйл мэдрэгдэж байгааг сайшаан тэмдэглэхийн ялдамд нэгэн ишлэл хийх нь зүйтэй юм.
“Мөнгөн аяганаа голын уснаас хийж амсахад, эрдэнэ амссан мэт болоод
Хөнгөн аялгуу энэ биеэр тархаан, өөртөө би голын усыг хадгалнам.”
“Намрын шөнө голын эрэг дээр охиноо хөтлөн зогсном
Надад усны сэрүүн амьсгал нэгийг бодуулах авч
Жижиг навч шиг охины минь халуун алга
Жил сараас авч үлдсэн өөрийн ганц амь аж” гэжээ.
“Энэ нь хүн өөрийгөө байгалийн бүтээл, түүний үргэлжлэл гэж үзэх эртний монгол сэтгэлгээний тэнгэр, уул усны шүтлэг, түүнээс үүдэлтэй байгалийг шүтэх үзлийн монгол ахуйг эдүгээчлэх, өвс ногооны шивнээг сонсох, мөнгөн аягаар голын уснаас хутган амсах, охиныхоо жижигхэн гарын алгыг навч юм гэж энхрийлэн бодох сэтгэлгээгээр буулгасан гэж болно” хэмээжээ. Энэ бол судлаач, найрагчийн билгийн мэлмий, бийрийн хурцыг илтгэж буй хэрэг ээ.
1990-ээд оны эхээр буюу цагаан морин жилийн их хувьсгалын босгон дээр О.Дашбалбар “Аяа, миний Монгол”, “Ардын дуу”, “Эх хэл минь”, “Чингис хаан”, “Монгол”, “Хар хорин”, “Монгол улсын ерөнхий сайд”, “Мандухай” зэрэг зарим нэг нь улс төржсөн хэмээн өөлөх, яг одоо үед бол яах аргагүй хэлэх ёстой үг, зохиогчийн зүрх сэтгэлд шатаж буцалж байсан амь халуун нэвт шингэсэн нэлээд шүлэг бичсэн. Эдгээр нь үймээн шуугиант амьдрал, цаг үеийн өнгө амьсгааны илрэл байлаа. Өөрчлөлт шинэчлэлтээс үүдэлтэй дээрх нэр бүхий шүлгүүд бол найрагчийн монголоо гэсэн сэтгэлийн дэлбэрэлт юм гэж хэлж болно. Ийм шүлгүүд бичихээс өөр арга байгаагүй. Олон ч найрагчид энэ сэдвээр бичиж байлаа. Би ч адил.
“Тухайн үеийн үзэл суртлын нэг хэв загварт орсон нийгэмд монгол хүн юуг шүтэн биширч, юуг хайрлан хамгаалж, бас юуг мартаж үл болох, орхиж үл болохыг сануулав” гэж Сүглэгмаа доктор дээрх шүлгүүдийн тухай зөв оношилсон байна.
О.Дашбалбарын “Мөнхийн бүтээлүүд мөхлийн ирмэг дээр”, “Номон дээр гишгэсэн алдас” зэрэг шуугиан дэгдээсэн нийтлэлүүд хэвлэгдсэн даруйдаа нийгмийн хөндүүр газрыг сүрхий эмзэглүүлэн, дээдсийн чихийг халууцуулан, нүдийг бүлтийлгэж, ер нь бол балмагдуулж билээ. Эдгээр нийтлэл нь дээр дурдсан шүлгүүдтэй санаа агуулгын хувьд агаар нэгэн болой. Тэгэхлээр найрагч маань монголынхоо төлөө дан найргаар төдийгүй олон чиглэлээр тэмцэж эхэлсний нотолгоо болсон эл нийтлэлүүд үлдсэн ажгуу. Доктор Сүглэгмаа энэ тухай даацтай задлан өгүүлж, Дашбалбарыг иргэний эр зоригтой, дайчин улс төрч гэдгийг сайн гаргаж өгсөнд энэхүү номын нийтлэг нэг ач холбогдол оршиж буйг цухас дурдсу. Сүглэгмаа “Түүний монгол үндэсний сэтгэлгээт аядуу зөөлөн яруу найраг нь тэр аугаа их үндэстнийг авч үлдэх, хамгаалах, хэрхэн хойч үедээ өвлүүлэхийн тухайд зовнисон, эрж хайсан, учирласан, уриалан дуудсан шүлгүүдээр үргэлжилсэн юм. Энэ нь түүний “Би-талын хөх чоно”, “Амин сүнс минь мөнх тэнгэртэй шивнэлдэн байна”, “Чулуунаас түүсэн зарлиг”, “Хүүдээ хэлэх үг”, “Сануулга”, “Тангараг”, “Маршал Цэдэнбал”, “Маршал Чойбалсан” зэрэг шүлгүүдээс нь тод харагдаж байгаа билээ.” гэжээ.
Номноос хэсэглэн авсан дээрх ишлэлүүдээс Сүглэгмаагийн хувьд О.Дашбалбар найрагчийн иргэнлэг бөгөөд эх орноо гэсэн сэтгэл шингэмэл шүлэг найраглалуудад хийсэн дүгнэлт, ажиглалт, сэтгэмж тодорч байнам.
Сүглэгмаа их найрагчийн “Зүүдний мөнгөн шувуу”, “Гэрэлт хайр” шүлгийн номуудыг онцлон үзэж “Дорнын намуун уянга, яруу найрагчийн дотоод сэтгэлийн ухаарал уянгыг илтгэсэн, мөн монгол найргийн сонгодог өв уламжлалыг хадгалсан уянгын шүлгүүд нь” эдгээр номыг бүрдүүлж байгааг онцлон авч үзжээ. Тэгэхлээр О.Дашбалбарын яруу найргийн хөг дуурсал, өнгө эгшиг олон талтай баялаг агуулгатай нь төвөггүй ойлгогдном бус уу.
1990-ээд онд Монголын уран зохиолд олон ургальч үзэл хөгжиж, уран зохиолын олон арга хэлбэр, урсгал чиглэлүүд гарч ирэн, өөр өөрсдийн оюун санааны манлайлагчдыг төрүүлж, түүнийгээ тойрсон тодорхой үзэл санааны нэгдэл бүхий өөрсдийн хүрээлэнг бий болгож эхэлсэн юм. Эдгээрийн нэг нь О.Дашбалбарын “Гол ус намуухан урсана” номын нэрээр нэрлэсэн “ГУНУ” урсгалынхан билээ. Гоо сайхныг дээдэлж ертөнцийг яруу сайхнаар илэрхийлэх тунхагтай энэ урсгалын гол төлөөлөгч нь О.Дашбалбар мөн гэдгийг баримтанд үндэслэн томруун өгүүлсэн бөгөөд олон залуусыг шинэ урсгал чиглэлд ороход нь замчилж байсан ачтан, багш гэдгийг тус ном өгүүлж байна. Үнэхээр ч О.Дашбалбар бол хоёр зууны зааг дээрх олон залуусын багш нь байжээ.
Тэдний нэг “Очирбатын Дашбалбар” ном туурвигч, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын уугуул Хургаагийн Сүглэгмаа юмаа.
“Өлгий авс хоёрыг хүн бүхэн дамждаг болохоор
Өөр юу ч хэрэггүй, бие биеэ л хайрла” гэж чин зүрхнээсээ хүн олондоо захиж хэлсэн найрагчийн амьдрал, уран бүтээлийн тухай энэ номны нэгээхэн хэсгийн талаар буюу “О.Дашбалбар монголын яруу найргийн нэрт төлөөлөгч болох нь” нэртэй бичил бүлгийн тухайд Өмнөговийн Хархүү би ийнхүү бичиглэв.
Аяны дөрөөнд хамт урагшилж, найргийн замд цуг явсан Балбар дүүгийн тухай сайхан ном бүтээсэн Сүглэмаа докторт би гүнээ талархаж байгаагаа энэ дашрамд хэлэх учиртай юмаа. Юун гэвээс Сүглэгмаа бид өмнийн говийн унага бөгөөд ус бэлчээр нэг, ёс заншил ойрынх юмаа.
Өмнөговиос хэл, утга зохиол судлалд академич Д.Төмөртогоо, доктор С.Байгалсайхан, Х.Сүглэгмаа 3-аас өөр нэрлэх эрдэмтэн одоохондоо алга байна. Гэвч хойчийн үр сад залган төрөх нь мэдээж.
“Очирбатын Дашбалбар” номын эхэн хэсэгт Дашбалбарын Мөнгөндалай “Шинэ үеийн уран зохиолд Дашбалбар судлалыг хөгжүүлэхэд энэ бүтээлээрээ шинэ зам тавьж чадлаа” хэмээн эл номын тухай том бөгөөд чухал үнэлгээг өгсөн байна. Үүнтэй би санал нэг байна. Аавынх нь намтар, уран бүтээлийн талаар ангийн анд Сүглэгмаа сайн ном бүтээсэнд Мөнгөндалай гүнээ талархаж баярлах нь зүй. Энэ ч аргагүй, хамгийн гол нь эл ном Дашбалбарыг “Монголын үе үеийн сэхээтэн, яруу найрагч, зохиолчдыг төлөөлж чадахуйц монголын оюуны тэнгэрт нисэж байсан гайхамшигт галт шувуу байжээ гэж ойлгож болохуйцаар илэрхийлсэнд оршино.” (С.Байгалсайхан)
Энэ галт шувуу “Үлэмжийн орчлонд удаан амьдрана”, “Монголын яруу найрагт Дарьгангын гурван найрагч гэж эрхэмлэн үздэг хувь заяаны амин урсгал нэгтэй Г.Мэнд-Ооёо, Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар” хэмээн судлаач, энэ номыг бүтээгч, яруу найрагч Х.Сүглэгмаа уул номондоо нэгэнтээ өгүүлсэн байна. Хүн хүнээ түшиж, хайрлаж амьдрахын учир утга үүнд оршном билээ.
“Очирбатын Дашбалбар” гэдэг номын тухай энэхүү нийтлэл-бичлэгээ би нэрт найрагчийн “Үлэмжийн орчлонд удаан амьдрана” гэсэн үгээр нэрлэлээ, бас энэ тэнгэрлиг агаад, мөнхийн итгэл шингэсэн үгээр төгсгөе гэж бодлоо.
Монголын уран зохиолын хөх тэнгэрт гайхамшигт галт шувууд олон төрж, эх нутаг, элгэн түмнээ эгнэгт гэгээрэл ухаарлын өндөрлөг өөд даллан дуудаж байх болтугай! “Очирбатын Дашбалбар шиг ном олон төрөх болтугай!
Доктор, профессор С.Байгалсайхан уул номын талаар товчхон бөгөөд тун чамбай дүгнэлт үнэлэлт бүхий “Өмнөх үг” бичсэн байна. Тэрбээр номын ач холбогдлыг “Яруу найрагч гэж эх орон, улс үндэстнийхээ төлөө цохилох зүрхтэй, уран бүтээлээ түүний төлөө зориулдаг, зориулахаар үл барам түүний төлөө тэмцдэг, тэмцэхээр үл барам гар бие оролцон хийж бүтээдэг гэдгийг тодорхой гаргаж өгч чадсан явдал” хэмээжээ.
Энэ ном нь улиг болсон намтар цадиг, судалгааны тоочин өгүүлсэн бичлэг биш, зохиомж уран бөгөөд утга логик уялдаа сайтай, хэллэг яруу, зохиогчийн багшаа гэсэн чин халуун, тунгалаг гэгээн сэтгэл шингэсэн сайн бүтээл болсныг дөчөөд жил уран зохиолын ертөнцөд амьдарсны хувьд мөхөс бичээч би онцлон хэлэх нь зүйтэй. Ном үндсэн хоёр бүлэгтэй.
“Дашбалбарын намтрын товчоон” хэмээх тэргүүн бүлэгт найрагчийн намтарт холбогдох сонирхолтой нэлээд материал, Дашбалбар монголын яруу найргийн нэрт төлөөлөгч, Монголын бурхан шашны хөгжилд оруулсан хувь нэмэр, улс төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн гэдэг талаас багцлан өгүүлж, баялаг сайхан хэллэгээр туурвисан бол дэд бүлэг-“О.Дашбалбарын уран бүтээл”-дээ түүний яруу найргийн бүтээлүүд, уламжлал, шинэчлэл, нийтлэлүүдийн тухай ихээхэн даацтай задлан ярьж, найрагчийн оюун санааны ертөнцийн гүнд ярган орж, нээн үзүүлсэн байна.
Эцэст нь дотоод гадаадад хэвлэгдсэн бүх уран бүтээлийнх нь жагсаалтыг хавсаргасан бөгөөд үүнээс ажиглахад Дашбалбар нь дөч гаруйхан наслахдаа оюуны соёлын арвин их өв бүтээж үлдээснийг төвөггүй харж болно. Энэ билгүүн их шүлэгч 17 ном бүтээсэн агаад нийтдээ 1400 гаруй шүлэг, нийтлэл, эссэ, хөрөг, дурсамж, өгүүлэл бичжээ. Хажуугаар нь улс төр, нийгмийн үйлсэд хүчин зүтгэж, монголоо эрх чөлөөгөө, газар шороогоо, өв соёлоо гэсэн нөр их тэмцэл хөдөлмөрийнх нь цаг нарыг тооцвол ганц хүнд ахадмаар их бүтээл үлдээсэн нь тодорхой ажгуу.
Дашбалбар судлалын хамгийн жинтэй, үнэтэй энэ номын тухай иж бүрнээр задлан ихийг өгүүлж болох ч энд би тийм зорилго тавьсангүй. Тийн өгүүлэх боломж, чадвар ч надад байхгүй бололтой.
Харин яруу найргийн нэрт төлөөлөгч талаас нь Сүглэгмаагийн бичсэн дээр тулгуурлан цөөн хэдэн үг хэлье гэж бодлоо. Би бол судлаач шүүмжлэгч биш, гэвч шүлэгч л шүлэгчийг илүү мэдэрдэг болохоор шүлэг зохиолтой нь хамт явсаар ирсний хувьд энэ эх оронч найрагчийн тухай доктор Сүглэгмаагийн бүтээсэн номын зарим хэсэг дээр тогтож бодол ухаанаа нэмэрлэхээр шийдэн үзэг барьсан минь энэ болой. Сүглэгмаа бол өнөө үеийн шүлэг бичдэг бүсгүйчүүдээс “Юманд үнэн сэтгэлээр ханддаг, яруу найраг нь хүнд хүрдэг тоотойхон бүсгүйчүүдийн нэг эрдэмтэн, яруу найрагч” (Ш.Сүрэнжав) яах аргагүй мөн билээ. Тийм ч учраас найрагчийн сэтгэлээр, шавийн сэтгэлээр, судлаачийн эрдмээр “Очирбатын Дашбалбар” номоо бүтээсэн нь маш тод ажиглагдаж байна. Яруу найраг нь ухаанд буух уран санаатай, сэтгэл хөглөх уянга сайтай байдаг шиг Сүглэгмаагийн судалгааны бүтээлүүд нь аль ч талаараа өөрийн гэсэн өнгө хийцтэй, өвөрмөц барилтай байдгийг шинэ ном нь улам тодосгон баталж байна.
“Үлэмжийн орчлонд би удаан амьдрана” гэж амьд сэрүүн цагтаа хэлчихээд, бурхны орноо одсон Дашбалбар найрагч харамсмаар цөөхөн жил, дөнгөж 42-хон жил амьдарчээ. Их Чойномоос ганцхан жил дутуу амьдсарсан нь сонин. Авъяастнуудад орчлон нас хайрлахдаа юутай ч харам юм бэ гэлтэй. Гэвч “Өөдрөг аяз” шүлэгтээ:
“Нарт ертөнцөд хүн үхдэггүй юм
Намрын шувууд шиг буцаж ирэхээр нисдэг юм” гэж бичсэн шиг найрагч эргээд л хүний орчлонд амьдарч, түмний сэтгэлд төгс яруу шүлгээрээ мөнхрөн үлдсэн авай гэснээр энэхүү бичлэгийнхээ оршлыг өндөрлөсүгэй!
* * *
Уран бүтээлийн замналын эхэн үе
Утга зохиолын дээд сургуульд суралцсан үе
3. Уран бүтээлийн замналын оргил үе гэж О.Дашбалбарын урлал туурвилын амьдралыг гурван ангилал болгон судалсан нь тун оновчтой агаад зөв арга болсон нь анхаарал татаж байна. Шүлэг бичиж эхлэхээс Горькийн нэрэмжит сургуульд суралцах үе хүртэлх энэ үе нь найрагчийн гараан дээрээсээ хүчээ аван хурдалж эхэлсэн (уралдааны морьтой жишвэл) жинхэнэ омголон залуу нас юм. Үүнийг Х.Сүглэгмаа 1970-аад оноос 1979 он гэж тодорхойлжээ. Энд бяцхан дурсамж оруулмаар санагдав. 1979 оны эцсээр би Зохиолчдын хорооны томилолтоор Унгарт хэд хоноод буцах замдаа Москвад долоо хонож билээ.
Ганга нутгийн сайхан найрагч Д.Шагдарсүрэнд тоогдож 1976 оноос нутгийнхаа сонин “Сүхбаатарын зам”-д ажиллах болсноор найргийн замд шуудран орж, улмаар Г.Мэнд-Ооёотой танилцан, уран бүтээлийн “Гал” нэгдэлд элссэн нь өсөж дэвжих, өөрийгөө таних таатай завшаан болсон нь энэ номноос маш тодруун харагдаж байна.
Найрагчийн уран бүтээлийн эхэн үеийг Сүглэгмаа шүлэг зохиол, намтар түүх, дурсамж, өөрийнх нь болон бусдаас ирүүлсэн захиа сэлттэй холбон баталгаажуулж, уран сайхны өндөр түвшинд, бичлэгийн төгс яруу хэлбэрээр бичсэн нь урьд хожид манай уран зохиолын шүүмж судлалд төдийлөн гарч байгаагүй шинэ өнгө аясыг илтгэсэн билээ. 1979-1984 он буюу оюутан цаг нь “Хамгийн үнэ цэнэтэй, торгон агшин” байлаа.
Е.Винокуров, В.Шугаев зэрэг оросын яруу найргийн нэрт төлөөлөгч, орчуулагчдын семинарт сууж, олон орны нэгэн үеийн авъяастнуудтай хамт суралцаж, бүтээн туурвиж асан тэр гэрэлт сайхан жилүүдэд Дашбалбар найрагч Москваг яруу найргийн хот гэж нэрлээд уянгын олон шилдэг шүлэг урлан бүтээсэн нь сургуулиа төгссөний дараа хэвлүүлсэн “Оддын аялгуу”, “Гэрэлт хайр”, “Гол ус намуухан урсана” зэрэг номнуудад хэвлэгдсэн тухай зарим шүлгээс нь иш татан оруулжээ.
“Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүс ээ
Алив сайхнаа бусдаас битгий харамла.” хэмээх алдарт мөрүүдээс аваад
“Гэрийнхээ сүүдэрт амрах зуураа
Гэгээн орчлонтой би ярилцнам” гэх буюу
“Өвс ногоо би...
Өндөр алдар хэрэггүй
Цасан доор зүүдлэн нойрсоход
Цаг хугацаа надад хамаагүй”
“Үл дагагч баатрууд мэт эх хэл минь
Үхэгсдийн амин сүнс оршсон эх хэл минь” зэрэг олонд аладршсан шүлгүүдийн мөр бадгаас шигтгээ болгосон нь найрагчийн дотоод ертөнцөд гүнээ нэвтрэх арга болжээ.
“1980-аад оны дунд, сүүлхэн үеийн монголын яруу найргийг улам баялаг, утга яруу болгосон” олон шүлгийг нь нэрлээд “уран дүрслэл, утгын гүнзгийрлээр тэтгэсэн байгалийн уянга, дотоод сэтгэлийн уянгын мөр бадгуудаар задарч, улмаар эх орноо санан мөрөөдсөн, хайрлан тэмүүлсэн гэрэлт ахуйн шүлгээс эх дэлхий байгалтай нэгдсэн дотоод сэтгэлийн гүн ухаан руу шилжжээ” хэмээн дүгнэсэн нь судлаачийн гярхай ажиглалтыг илтгэж байна. Энэ нь судлаач хүн шүлэг зохиолыг зүгээр нэг тайлбарлан дамжуулах биш, түүний ололт, шинэ содон зүйл, утга зохиол дахь нөлөөлөл зэргийг уудлан нээж, учиглан тодруулахад оршдогийн баталгаа буюу.
“Очирбатын Дашбалбар” номонд зохиолч маань өөрөө яруу найрагчийн хувьд багшийнхаа шүлгийн мөн чанарт гүнзгий нэвтэрч ажигласан олон зүйл мэдрэгдэж байгааг сайшаан тэмдэглэхийн ялдамд нэгэн ишлэл хийх нь зүйтэй юм.
“Мөнгөн аяганаа голын уснаас хийж амсахад, эрдэнэ амссан мэт болоод
Хөнгөн аялгуу энэ биеэр тархаан, өөртөө би голын усыг хадгалнам.”
“Намрын шөнө голын эрэг дээр охиноо хөтлөн зогсном
Надад усны сэрүүн амьсгал нэгийг бодуулах авч
Жижиг навч шиг охины минь халуун алга
Жил сараас авч үлдсэн өөрийн ганц амь аж” гэжээ.
“Энэ нь хүн өөрийгөө байгалийн бүтээл, түүний үргэлжлэл гэж үзэх эртний монгол сэтгэлгээний тэнгэр, уул усны шүтлэг, түүнээс үүдэлтэй байгалийг шүтэх үзлийн монгол ахуйг эдүгээчлэх, өвс ногооны шивнээг сонсох, мөнгөн аягаар голын уснаас хутган амсах, охиныхоо жижигхэн гарын алгыг навч юм гэж энхрийлэн бодох сэтгэлгээгээр буулгасан гэж болно” хэмээжээ. Энэ бол судлаач, найрагчийн билгийн мэлмий, бийрийн хурцыг илтгэж буй хэрэг ээ.
1990-ээд оны эхээр буюу цагаан морин жилийн их хувьсгалын босгон дээр О.Дашбалбар “Аяа, миний Монгол”, “Ардын дуу”, “Эх хэл минь”, “Чингис хаан”, “Монгол”, “Хар хорин”, “Монгол улсын ерөнхий сайд”, “Мандухай” зэрэг зарим нэг нь улс төржсөн хэмээн өөлөх, яг одоо үед бол яах аргагүй хэлэх ёстой үг, зохиогчийн зүрх сэтгэлд шатаж буцалж байсан амь халуун нэвт шингэсэн нэлээд шүлэг бичсэн. Эдгээр нь үймээн шуугиант амьдрал, цаг үеийн өнгө амьсгааны илрэл байлаа. Өөрчлөлт шинэчлэлтээс үүдэлтэй дээрх нэр бүхий шүлгүүд бол найрагчийн монголоо гэсэн сэтгэлийн дэлбэрэлт юм гэж хэлж болно. Ийм шүлгүүд бичихээс өөр арга байгаагүй. Олон ч найрагчид энэ сэдвээр бичиж байлаа. Би ч адил.
“Тухайн үеийн үзэл суртлын нэг хэв загварт орсон нийгэмд монгол хүн юуг шүтэн биширч, юуг хайрлан хамгаалж, бас юуг мартаж үл болох, орхиж үл болохыг сануулав” гэж Сүглэгмаа доктор дээрх шүлгүүдийн тухай зөв оношилсон байна.
О.Дашбалбарын “Мөнхийн бүтээлүүд мөхлийн ирмэг дээр”, “Номон дээр гишгэсэн алдас” зэрэг шуугиан дэгдээсэн нийтлэлүүд хэвлэгдсэн даруйдаа нийгмийн хөндүүр газрыг сүрхий эмзэглүүлэн, дээдсийн чихийг халууцуулан, нүдийг бүлтийлгэж, ер нь бол балмагдуулж билээ. Эдгээр нийтлэл нь дээр дурдсан шүлгүүдтэй санаа агуулгын хувьд агаар нэгэн болой. Тэгэхлээр найрагч маань монголынхоо төлөө дан найргаар төдийгүй олон чиглэлээр тэмцэж эхэлсний нотолгоо болсон эл нийтлэлүүд үлдсэн ажгуу. Доктор Сүглэгмаа энэ тухай даацтай задлан өгүүлж, Дашбалбарыг иргэний эр зоригтой, дайчин улс төрч гэдгийг сайн гаргаж өгсөнд энэхүү номын нийтлэг нэг ач холбогдол оршиж буйг цухас дурдсу. Сүглэгмаа “Түүний монгол үндэсний сэтгэлгээт аядуу зөөлөн яруу найраг нь тэр аугаа их үндэстнийг авч үлдэх, хамгаалах, хэрхэн хойч үедээ өвлүүлэхийн тухайд зовнисон, эрж хайсан, учирласан, уриалан дуудсан шүлгүүдээр үргэлжилсэн юм. Энэ нь түүний “Би-талын хөх чоно”, “Амин сүнс минь мөнх тэнгэртэй шивнэлдэн байна”, “Чулуунаас түүсэн зарлиг”, “Хүүдээ хэлэх үг”, “Сануулга”, “Тангараг”, “Маршал Цэдэнбал”, “Маршал Чойбалсан” зэрэг шүлгүүдээс нь тод харагдаж байгаа билээ.” гэжээ.
Номноос хэсэглэн авсан дээрх ишлэлүүдээс Сүглэгмаагийн хувьд О.Дашбалбар найрагчийн иргэнлэг бөгөөд эх орноо гэсэн сэтгэл шингэмэл шүлэг найраглалуудад хийсэн дүгнэлт, ажиглалт, сэтгэмж тодорч байнам.
Сүглэгмаа их найрагчийн “Зүүдний мөнгөн шувуу”, “Гэрэлт хайр” шүлгийн номуудыг онцлон үзэж “Дорнын намуун уянга, яруу найрагчийн дотоод сэтгэлийн ухаарал уянгыг илтгэсэн, мөн монгол найргийн сонгодог өв уламжлалыг хадгалсан уянгын шүлгүүд нь” эдгээр номыг бүрдүүлж байгааг онцлон авч үзжээ. Тэгэхлээр О.Дашбалбарын яруу найргийн хөг дуурсал, өнгө эгшиг олон талтай баялаг агуулгатай нь төвөггүй ойлгогдном бус уу.
1990-ээд онд Монголын уран зохиолд олон ургальч үзэл хөгжиж, уран зохиолын олон арга хэлбэр, урсгал чиглэлүүд гарч ирэн, өөр өөрсдийн оюун санааны манлайлагчдыг төрүүлж, түүнийгээ тойрсон тодорхой үзэл санааны нэгдэл бүхий өөрсдийн хүрээлэнг бий болгож эхэлсэн юм. Эдгээрийн нэг нь О.Дашбалбарын “Гол ус намуухан урсана” номын нэрээр нэрлэсэн “ГУНУ” урсгалынхан билээ. Гоо сайхныг дээдэлж ертөнцийг яруу сайхнаар илэрхийлэх тунхагтай энэ урсгалын гол төлөөлөгч нь О.Дашбалбар мөн гэдгийг баримтанд үндэслэн томруун өгүүлсэн бөгөөд олон залуусыг шинэ урсгал чиглэлд ороход нь замчилж байсан ачтан, багш гэдгийг тус ном өгүүлж байна. Үнэхээр ч О.Дашбалбар бол хоёр зууны зааг дээрх олон залуусын багш нь байжээ.
Тэдний нэг “Очирбатын Дашбалбар” ном туурвигч, Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын уугуул Хургаагийн Сүглэгмаа юмаа.
“Өлгий авс хоёрыг хүн бүхэн дамждаг болохоор
Өөр юу ч хэрэггүй, бие биеэ л хайрла” гэж чин зүрхнээсээ хүн олондоо захиж хэлсэн найрагчийн амьдрал, уран бүтээлийн тухай энэ номны нэгээхэн хэсгийн талаар буюу “О.Дашбалбар монголын яруу найргийн нэрт төлөөлөгч болох нь” нэртэй бичил бүлгийн тухайд Өмнөговийн Хархүү би ийнхүү бичиглэв.
Аяны дөрөөнд хамт урагшилж, найргийн замд цуг явсан Балбар дүүгийн тухай сайхан ном бүтээсэн Сүглэмаа докторт би гүнээ талархаж байгаагаа энэ дашрамд хэлэх учиртай юмаа. Юун гэвээс Сүглэгмаа бид өмнийн говийн унага бөгөөд ус бэлчээр нэг, ёс заншил ойрынх юмаа.
Өмнөговиос хэл, утга зохиол судлалд академич Д.Төмөртогоо, доктор С.Байгалсайхан, Х.Сүглэгмаа 3-аас өөр нэрлэх эрдэмтэн одоохондоо алга байна. Гэвч хойчийн үр сад залган төрөх нь мэдээж.
“Очирбатын Дашбалбар” номын эхэн хэсэгт Дашбалбарын Мөнгөндалай “Шинэ үеийн уран зохиолд Дашбалбар судлалыг хөгжүүлэхэд энэ бүтээлээрээ шинэ зам тавьж чадлаа” хэмээн эл номын тухай том бөгөөд чухал үнэлгээг өгсөн байна. Үүнтэй би санал нэг байна. Аавынх нь намтар, уран бүтээлийн талаар ангийн анд Сүглэгмаа сайн ном бүтээсэнд Мөнгөндалай гүнээ талархаж баярлах нь зүй. Энэ ч аргагүй, хамгийн гол нь эл ном Дашбалбарыг “Монголын үе үеийн сэхээтэн, яруу найрагч, зохиолчдыг төлөөлж чадахуйц монголын оюуны тэнгэрт нисэж байсан гайхамшигт галт шувуу байжээ гэж ойлгож болохуйцаар илэрхийлсэнд оршино.” (С.Байгалсайхан)
Энэ галт шувуу “Үлэмжийн орчлонд удаан амьдрана”, “Монголын яруу найрагт Дарьгангын гурван найрагч гэж эрхэмлэн үздэг хувь заяаны амин урсгал нэгтэй Г.Мэнд-Ооёо, Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар” хэмээн судлаач, энэ номыг бүтээгч, яруу найрагч Х.Сүглэгмаа уул номондоо нэгэнтээ өгүүлсэн байна. Хүн хүнээ түшиж, хайрлаж амьдрахын учир утга үүнд оршном билээ.
“Очирбатын Дашбалбар” гэдэг номын тухай энэхүү нийтлэл-бичлэгээ би нэрт найрагчийн “Үлэмжийн орчлонд удаан амьдрана” гэсэн үгээр нэрлэлээ, бас энэ тэнгэрлиг агаад, мөнхийн итгэл шингэсэн үгээр төгсгөе гэж бодлоо.
Монголын уран зохиолын хөх тэнгэрт гайхамшигт галт шувууд олон төрж, эх нутаг, элгэн түмнээ эгнэгт гэгээрэл ухаарлын өндөрлөг өөд даллан дуудаж байх болтугай! “Очирбатын Дашбалбар шиг ном олон төрөх болтугай!
2009-10-20
МЗЭ-ийн шагналт зохиолч Эрэнжидийн Хархүү
МЗЭ-ийн шагналт зохиолч Эрэнжидийн Хархүү
No comments:
Post a Comment