Х.Сүглэгмаа доктор PhD, дэд профессор

Х.Сүглэгмаа доктор PhD, дэд профессор

Улаанбаатарын Их Сургууль

ТӨРИЙН ЁСЫГ НОМЫН ЁСООР ӨГҮҮЛЭХ НЬ БУЮУ ЭРТНИЙ МОНГОЛ СУРГААЛЫН ЗОХИОЛ ДАХЬ ТӨР ЁСНЫ УЛАМЖЛАЛЫН ТУХАЙ

Эдүгээ дэлхий нийтийн даяарших үйл явц эрчимжиж байгаа энэ үед улс үндэстэн бүр өөрийн язгуур мөн чанарыг илэрхийлсэн оюуны болоод эд өлгийн үнэт зүйлсээ илүү их анхааран тордох болсон нь тэдгээрийн үндэстнээ, улс орноо авч үлдэх нэгэн тулгуур гарц гэж хэлж болох юм. Улс орон хүчирхэг байх, аугаа их байхын нэг нууц нь төр түвшин түмэн олон нь амгалан байх явдал. Бид олон зууны нүүдэл суудалд их зүйлээ гээсэн, мартсан, орхисон. Бас олон зүйлийг олсон, зөөсөн. Чухамдаа өглөө бүрий, үдэш бүрий санаж, ургуулан боловсруулж, учир холбогдлыг нь нээн, эрхэмлэж явбал зохих тийм эрдэнэсийн сан бол миний цэцэн билэгт ардын ухаан юм.

Төрийн албатыг гэрийн сургаалаар боловсруулах монгол арга ухааны өндөр дээд уламжлал нь дорно дахинд тэр дундаа “номт гурван улсын” түүхэнд хэзээнээсээ тодорхой билээ. Дундад зууны үеэс монгол утга зохиолд хөгжиж ирсэн сургаалын зохиолуудад төрийн ихэс дээдэс албат иргэн-харлиг ард, номын ихэс дээдэс буяны садан-дагасан шавь, гэрийн өвөг дээдэс ураг садан-үр хөвгүүдийг хөхиүлэн сургаж, ухааны ур, утгын гүнийг шүтсэн билэгт сургаал үгс нэгэнтээ дэлгэр бөгөөд өчүүхэн миний бие номын их мэргэдийн оюун билэгт дулдуйдан энэ их өв сангаас төрийн ёсыг номын ёсоор айлдсан, төрийн хэргийг номын ёсоор зассан, төрийн хэргэмтнийг номын ёсоор сургасан тэр бүлэг зүйлийг хичээнгүйлэн хөөж энэ дор өгүүлье.
Улс төр нийгэм эдийн засгийн хямралтай ороо бусгаа цагийг туулж яваа эдүгээ цагт, судрын үгэнд ишлэсэн “сургаалтай хүний суудал зөв” гэдэгчлэн эгэл иргэний сэтгэл дэх төрийн эрхэм дээд чанар, төрийг хүндлэх үзэл, төрийн хүний итгэлт чанарын тухайд өгүүлсэн эртний мэргэдийн үгийг шүүн үзэх нь нэн чухал юм.
Субашидын жанрын монгол сургаалын зохиол “Модны шастирт”

Дэгжүүлэх үндсэнд нь хор буй бөгөөс
Дэлгэрэх цэцэг нь үзэсгэлэнтэй боловч хэн хэрэглэх

хэмээн өгүүлсэн нь эдүгээ цагт хүмүүн бид өөрийн дотор сэтгэлийн гэм хороо дарж чадалгүй, бусдын гэмийг шүүн хэлэлцэх, эсвэл хувь хүний язгуур чанарыг яриагүй байж тэндээс бүрэлдэх төр нийгмийн сайн сайхны тухайд хүсэмжлэн ярих зэрэг нь угаас “сүүлгүй тогос луугийн дуу сонсовч шүхэрлэхийн аргагүй” [Д.Равжаа.200] гэдэгтэй үлгэр нэгэн болох ажээ. Төрийг номын ёсоор барихын цаад гүн бишрэлт утганд “дэгжүүлэх үндэс” нь хувь хүн эгэл иргэний утгыг агуулж байгаа бөгөөд өвгөдийн үгэнд “биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас” гэж байдаг нь үр хөвгүүнийг сургаалтай өсгөж байж сая төрд гаргадаг монгол үзэл сэтгэлгээний тод илрэл гэж болно. Түүнчлэн Энэтхэгийн “Билгийн гол модон” нэрт сударт

Хаан [хүн] өөрийн улсдаа өргөгдмүй
Төгс эрдэмт хотолд өргөгдмүй

Монголын “Цэцгийн үзэсгэлэнт эрих”-д

Хаад ноёд өөрийн орондоо хүндлэгдьюү
Хамаг ухааныг сурагч орон бүхэнд хүндлэгдьюү (Ишбалжир)

хэмээн тус тус өгүүлсэн нь хэдийбээр танд төрийн эрх мэдэл, ихэс дээдсийн хэргэм зиндаа байвч энэ бол өөрийн оронд гайхагдах, түүнийг эрдэм ухаанаар асран тордвоос харин өргөн олонд өнө хойчид хүндлэгдэх, хаан хүний нэрээр бус хаан хүний эрдэм чадлаар олонд гайхагдах гэсэн санааг агуулсан хэрэг бөгөөд монгол сургаалын зохиолд энэ санааг дэлгэрүүлэн өгүүлсэн жишээ баримт арвин байна.
XIII зууны сургаалын зохиол “Оюунтүлхүүрт” л гэхэд хаан, хатан, харц ард тойн хувраг, хөвгүүн охиныг сурган тус бүрий өгүүлсний дотор

Асрал ихт ноёдыг тэнгэр мэт хүндэл
Ам авсан тангаргаа амь мэт сахь....
Дээдсийг хүндэл
Доодсыг асар...
Арслан мэт ноёдыг
Барс мэт түшмэд дагах
Барс мэт ноёдыг
Ирвэс мэт түшмэд дагах
Ирвэс мэт ноёдыг
Чоно мэт түшмэд дагах
Чоно мэт ноёдыг
Үнэг мэт түшмэд дагах..

гэсэн нь нэгэнтээ албат харлиг асралт ихэс дээдсийн ах зах захирах захирагдах гэдгийг эгэл иргэний санаагаар өгүүлсэн хэрэг бөгөөд улмаар энэ санаа нь хожмын XIX зууны яруу найрагч Шагдарын “Ном хийгээд ертөнцийн хоёр ёсны сургаал саруул оюуныг баясгагч” зохиолд:

...Хаан хүн хаст төрөө номчлон тэтгэ
Харьяат түшмэл хааны тааллыг дагаж яв
...Өндөр дээдэс өчүүхэн дордос хэн хэн нь боловч
Өөр өөрийн дагах ёс төрийг хичээтүгэй [Сайн үгийн сан I.469]

хэмээн нэгэн санаагаар уламжлагдан ирсэн байна. Мөн энэ санааг XIX зууны их соён гэгээрүүлэгч ноён хутагт Данзанравжаа “Хавар цагийн зугаа” хэмээх сургаал үгс гэдэг зохиолдоо

Олон төрийн улсад их бага байтугай
Оготно хорхойд ч бол айгч айлгагч хоёр бий [Равжаа.1992.213]

хэмээн өгүүлсэн нь бий. Бид эдүгээ төрийн хүний ёс зүй цэвэр ариун байх тухай нилээд ярих болжээ. Тэгвэл эртний судрын үгэнд

Хаад ихэст үлэмж ихэд хайрлагдан
Харин түүнээ муу ачаар хариулагчин
Хадны ирмэг дэх модны үзүүр(н)ээ суун
Халгаар түүний ёроолыг огтлогч ард мэт [Сайн үгийн сан.I.60]
(“Авах гээхийн сургаал шүлэг”)
Ханилсан нөхрөө хуурваас

Харин биеэ хуурсан адил больюу (“Оюунтүлхүүр”)

хэмээн ихсийн ивээл эгэл дордсын хүндлэлийг хүлээж чадаагүй итгэл алдах нь суусан модныхоо ёзоорыг өөрөө огтолж байгаатай адил золгүй хэрэг хэмээн үлгэрлэн үзүүлсэн бөгөөд улмаар энэ санаа цаашид XVIII-XIX зууны үеийн гүн ухаантан Агваандамбын зохиолд

Барын арьс нөмөрсөн илжиг хийгээд
Баялаг хоргой хувцсыг өмссөн бидэн хоёр
Барааны газраас харахад байдал төсөө нь хол ч
Байсхийн дөхөөд харахад хөрөг дүр нь адил буй (Агваандамба)

гэж үзэгдэх өнгөндөө нэг янз, үнэн цаад явдал ёсон нь мөн өөр нэг янз байгааг барын арьс нөмөрсөн илжиг хэмээн элэглэж улмаар утгын болоод уран яруу дүрслэлийн гүн гүнзгий агуулгаар баяжин уламжлагдсан байна. Мөн энэ санаагаар цахар гэвш Лувсанчүлтэмийн “Тус хорыг шинжлэх дуун” шүлэгт

Хамгаас шимтэй идээн ундааныг амсаад
Халуун хүйтэнд таарсан нимгэн зөөлөн хувцсыг өмсөөд
Залан, гүен нүгүүд бээр жаргалтай сууж байвч
Зайлалт үгүй үйлийн үр боловсрох цагт юун тус

хэмээн өгүүлсэн нь дээрх зохиолуудад гарсан эгэл иргэний санааг бурхны шашны сургаал номлолын чанартай болгож, хэдийгээр өнөөдөр үзэгдэх өнгө нь элбэрэл тахимдуу мэт, үйл мөр нь жаргалтай дэлгэр мэт харагдавч зөв сайхан сэтгэл, сайн санаагаар хийгээгүй үйлдэл бүхэн чинь эцэстээ үйлийн үрийн цаглашгүй үнэнд гүйцэгдэж гэсгээл цээрлэлээ хүртэх болно шүү гэсэн утгыг гаргажээ. Энэ чиглэлийн сургаал номлолын дотор хамгийн их дурдагддаг нэг санаа бол өвөр зуур, өөр хоорондоо эв эеийг хичээх явдал юм. Дээр дурдсан “Оюунтүлхүүр” сургаалын зохиолд

Харийн газар арга чадлаа бэхэл
Халуун зуураа эв эеэ хичээ...
Өнөр хүн эв үгүй болбоос
Өнчин хүний элэг болно
Олон хүн эв эегүй болбоос
Оорцог хүний элэг болно.... ,

“Алтан товч”-ийн доторх Хэрээдийн “Аймалжин эмгэний үгд” “Айлдаа алаг бяруунаас номхон явагтун” гэж тус тус өгүүлсэн байдаг бол Данзанравжаагийн “Ичиг ичиг” шүлэгт

Аяа бас, албатаа алаглагч ноёд ичиг...
Аяа бас, төрийг цуугиулагч түшмэд ичиг гэж нэгэн хоёр хүний эв эеэс нийт олон түмний эетэй найртай сэтгэл хамаарч, түшмэдийн цуугианаас төрийн цуугиан үүсдэг хэмээх санааг өрнүүлсэн нь өнөөгийн нийгэмд бидний нүдэн дээр болж байдаг ахас ихэс албат харлиг гэж биенээ хүндлэх сэтгэлгүй, улмаар энэ нь нэгэн хүнийг хүндлэх хүндлэхгүйн тухай яриа биш, төрийг хүндлэх төр түмэндээ итгэх сүслэх тэр сэтгэлийн агаарыг булингартуулсан хэрэг болж, “эд эвдрэхийг хайрлахаас” “эв эвдрэхийг хайрладаггүй”, “учралдаад хууралцах”, “салалцаад гаслалцах” (Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувууны үлгэр) гэгч номын үгийг эрхгүй санагдуулна.
Мөн эдгээр сургаалын зохиолд нийтлэг харагддаг нэгэн зүйл бол төрийн түшээд, хаад ноёдыг төдийгүй тэдний хатан хөвгүүнийг сургасан зүйл ямагт хамт өгүүлэгддэг. Жишээлбэл “Оюунтүлхүүр” сургаалын зохиолд

...Ичгүүр үл мэдэх хатнаас
Ичгүүр мэдэх шивэгчин дээр
Хадгалж үл чадах хөвгүүнээс
Халамжит сайн боол дээр гэх мэтчилэн өгүүлээд
Хаан хүний 35 эрдмийн дотор
Хайрлах сэтгэл нэн эрхэм
Хатан хүний 15 эрдмийн дотор
Халамжит сэтгэл нэн эрхэм
Түшмэл хүний 9 эрдмийн дотор
Төвшин сэтгэл нэн эрхэм...
Хөвгүүнээ боолоор бүү мэдүүл...

гэх зэргээр өгүүлсэн бол “Ном хийгээд ертөнцийн хоёр ёсны сургаал саруул оюуныг баясгагч” зохиолд эд бүгдийг нэгэн дор цогцлоон

...Асрал төгөлдөр хаан гэдэг бүхний эцэг
Ашид биеэ эзлэгч хатан гэдэг олны эх
Ариун номт түшмэл гэдэг хотлын итгэл
Асар түүнийг шүтвээс буян нүгэл нарийн [Сайн үгийн сан I.469]

хэмээн утга зангидан өгүүлж байгаагаас тод харагдана. Эдүгээ цагт бидэнд хамгийн их дутагддаг нэг зүйл бол өөрийгөө шүүмжлэх өөртөө шүүмжлэлтэй хандах явдал юм. Тэгвэл эртний мэргэдийн үгэнд өөрийн гэмийг шүүмжлэх, өөрийн гэмээр дамжуулан өрөөлийн гэмийг хамт өгүүлсэн зүйл элбэг тохиолдоно.

XVIII-XIX зууны шашныг шүүмжилсэн, шашныг шинэтгэх үзэл бүхий Зая бандид Лувсанпэрэнлэй, Агванхайдав, Агваандампил, Данзанравжаа, Шагдар нарын зохиолд ийнхүү өөртөө хандаж өөрийхөө гэм эрдмийг шүүн өгүүлсэн зохиол нилээд байгаа нь зарим талаар хуурай номлолын чанартай байсан бурхны шашны болоод иргэний өнгө аястай сургаалын зохиолд шинэлэг өвөрмөц өөр өнгө аясыг авчирсан гэж хэлж болно. Ийм утга агуулгаар бичигдсэн Зая бандид Лувсанпэрэнлэйн “Алтан хатгуур” тэргүүтэн өөртөө болон бусдад зөвлөсөн сургаалд

Аяа сонсогтун, Лувсанпэрэнлэй чи
Ангир шар номын хувцсыг өмссөн хирнээ
Алинаас нь ч үзсэн ном лугаа харшилж
Ашид өөрийгөө хуурч явахдаа гэмшихгүй юу

гэж байгаа бол Шагдарын “Ном хийгээд ертөнцийн хоёр ёсны сургаал саруул оюуныг баясгагч” зохиолд

Эрдэмтэн мэргэд насад бусдаас эрдмийг эрнэ
Эгэл тэнэгүүд үргэлжид бусдаас гэмийг эрнэ
Эрдэмтэн мэргэд бусдын эрдмийг салхин мэт алдаршуулна
Эгэл тэнэгүүд өөрийн гэмийг үлэмж нууна.... [Сайн үгийн сан I.465]

Данзанравжаагийн “Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу” хэмээх сургаалд

Бусдын гэмийг намрын үүл мэт элбэг үзнэ
Өөрийн гэмийг нарийн тоосны төдий үл шинжилнэ [Равжаа.1992.186]

гэх зэргээр өгүүлсэн байна. Монголчуудын уламжлалт сургаалын зохиол дурдагдсан төрийн ихэс дээдэс албат иргэн харлиг ард, номын ихэс дээдэс буяны садан дагасан шавь, гэрийн өвөг дээдэс ураг садан үр хөвгүүдийг сургасан эрт цагийн судар ном сургаал үгийн цаад чинад утгыг нэгтгэн үзвэл угаас төрийн эрхэм чанарыг гэрийн зан үйлээс, хувь хүний сургамжит чанараас эхэлж үнэлдэг, өөрийн дотоод сэтгэлийг ариусгаж, өөрийн гэмийг шүүж улмаар түүгээр дамжуулан өрөөлийн сайн сайхны тулд сургадаг харилцан уялдаа холбоо бүхий арга билэгт чанарыг эрхэмлэж ирсэн нь нэгэнт тодорхой байна.
Эртний монгол сургаалын зохиолын аман болоод бичгийн уламжлалд энэ чиглэлийн номлол сургаал уламжлагдан ирсний дотроос бид гагцхүү бичгийн зохиолын арвин баялаг жишээн дээр тухайн асуудлыг авч үзлээ. Дундад зууны түүхэн зохиолуудаар уламжлагдан ирсэн, XIII зууны сургаалын зохиол болох “Оюун түлхүүр”-т л гэхэд хаан хүнийг сургасан, хатан хүнийг сургасан, түшмэдийг сургасан, хуврагийг сургасан, хөвгүүнийг сургасан, охиныг сургасан гээд хэдэн зүйл ухаанаар зэрэгцүүлэн өгүүлсэн бол, мөн энэ үеийн “Гурван зуун тайчуудыг дарсан домог” сургаалд улсын хаан, өрлөг сайдуудын хоорондын өгүүлэмж, “Аргусан хорчийн домог” өгүүлэлд хаан харьяат албат, хатад хөвгүүдийн билэг оюуны гайхамшгийг, “Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хөвгүүний цэцэлсэн шастир”-т хаан хүн-харц ард, хаан хүн-харлиг албат, харлиг албат-харц ард гэсэн гинжин холбоонд цэцлэн сургасныг, мөнхүү “Чингисийн билиг сургаал” хэмээхэд хаан төрийн эрхэм дээд, хаан хүний асрал нигүүсэл сэлтийг тус тус дэлгэн өгүүлсэн нь бий. Улмаар дундад зууны үед монголд дэлгэрсэн “Авах гээхийн дөрвөн мөрт”, “Тоть шувууны сургаал” тэргүүтэн хос ёсны сургаалууд тэрчлэн Өндөр гэгээн Занабазарын “Адистэдийн дээдийг хайрлагч эх”, Зая бандида Лувсанпэрэнлэйн “Алтан хатгуур” тэргүүтэн өөртөө болон бусдад сургасан үгс, Сүмбэ ханбо Ишбалжирын “Хүний ёсны шастир цэцгийн эрих”, Цахар гэвш Лувсанчүлтэмийн “Тус хорыг шинжлэх дуун” хийгээд “Хотол өдүүлгийг зассан” сургаал, Цогт хун тайжийн дууллын шүлэг, мөн арайхан хожуу XIX зууны бичгийн их мэргэд В.Инжиннашийн шигтгэл сул шүлгүүд, Данзанравжаагийн “Цаасан шувууны үлгэр”, “Ичиг ичиг”, “Нэгийг хүснэ” Хамба номун хан Агванлувсанхайдавын “Урт үст Цэрэнпэл хэмээгдэхийн тэмцлийн бичиг оршвой”, “Өөрийнхөө бэлгэ чанарыг тодорхой үзүүлэгч дуун”, Агвандампилын “Агвандампилын үг” хэмээх өөртөө сургасан зохиол, Гүнгийн зуугийн гэгээн Ишданзанванжилын “Алтан сургаал”, Зава Дамдины “Зүрхний үг талхлан тээрэмдэгч хүрд”, хуульч Сандагийн “Өөрийн бие өтлөөд ноёноо магтаж хэлсэн нь”, “Түшмэд, хиа нар, ардыг хэлсэн нь”, Хишигбатын “Хос морин сайвар” зэрэг алдартай зохиолуудад монгол өвөг дээдсийн аман ярианд “Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас” гэдэгчлэн хаан хүн, харьяат ард, харлиг албат; хаан, хатан, түшмэд хүний эрдэм; хан хөвгүүнийг сургах, хатад охидыг сургах, түшмэд хүнийг сургах; түүнчлэн, төрийн эрхэм дээд чанар төрлийн хэлхээтний эрдэм оюунт чанар тэдгээрийн хоорондын шүтэн барилдлагын тухай өгүүлсэн жишээ сэлтэд тулгуурлан өнөө цагийн эгэл иргэд эрхэм төрийн түшээдийн сайн оюунд дуслын төдий нэмэр болоосой хэмээн энэхүү илтгэлд хураан өгүүллээ. “Сүмбэ хамбо” Ишбалжирын “Хөхөөн яруу дуун нэрт гүр дуулалд”

Тэнгэрийн усыг хөхөө эрнэ
Хонхрын шаврыг гахай эрнэ [Сайн үгийн сан I.300]

хэмээн өгүүлсэнчилэн энэ цагийн төрийн ихэс дээдэс албат харлиг хэн бүхэн эртний судар номонд өгүүлсэн энэ мэт сургаалыг авч, “Муу явдлыг өөрөө үйлдээд цагийг муу хэмээн” [Равжаа.1992.189] дуудалгүй, “Олон хамаг амьтанд сал онгоц мэт боол сэтгэлийг барин” [Равжаа.1992.194] үйлдвээс “Хорхой тэжээж авсан шүлс магнаг болохыг үзэх” [Равжаа.1992.194] (“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу” хэмээх сургаал) буюу нэгэн хүний сэтгэлийн ариун орноос нийт олон төр түмний минь буян хишиг дэлгэрэх тийм сайн цагийг үзэх хувь буй гэж итгэнэм.

STATEHOOD TRADITIONS IN ANCIENT TEACHINGS

Kh. Suglegmaa (Mongolia)

In the era of globalization an important place is given to the protection and research of the national heritage of material and intellectual culture. The Mongols have a long tradition of statehood teachings and doctrines. Since the Middle Ages, Mongolian literature has included teachings for khans and queens, state officers, monks, sons and girls.
Thirteenth-century didactic works include the “Oyun tulkhuur” (“Key to Knowledge”), and the “Gurvan zuun taichuudiig darsan domog” (Legend about battle on three hundred Taichuuds). In this paper I aim to examine the state teachings in written sources such as “Quatrains of taking and losing”, “Teachings of the Parrot”, “Mother granted a benediction” composed by Holy Bogdo Zanabazar, Zay Pandit Luvsanprinlei's teachings in “Golden Pin”, “Garland of Floowers, a Shastra of Human Teachings” composed by Sumbe Khambo Ishbaljir, and “Song for analyzing help and harm” of Tsakhar Gebshi Luvsanchultem.
These sutras teach about way of ruling the state inherited from ancient India and other oriental countries.