ЭРЭЭНЦАВД БОРОО ОРОХ ЦАГИЙН

БАДАГ ШҮЛЭГ 

Д.Нямсүрэнд

Эрээнцавд бороо орж байна

Энэ ертөнцийн уул усан таныг дурсаж байна

Эрээнцавд үүл нүүж байна

Эргэх дөрвөн цагийн өвс ногоо таныг дуулж байна

Эрээнцавд салхи сэвэгнэх шиг болоод

Энэ ертөнцийн хүмүүс шүлгийг чинь уншиж байна

Эрээнцавд сар алгуурхан дээшлээд

Энэ ертөнцийн толгодоос мөрийг чинь тэмтэрч байна

Бороо орсон шаргалхан талд

Борог өвс үнэртээд

Бодлын чинь алтан хараацайнууд

Босон суун жиргэж байна

Үүл нүүсэн хөхөмдөг алсад

Уулсын дээгүүр сүүдэр унаад

Үргэлж таны дуулсан

Өвсөн толгойг жиндүүлсхийж байна

Салхи сэвэгнэх шиг үгүй шиг болоод

Сайхан талын дээгүүр шувуудын нүүдэл өнгөрч байна

Сар алгуурхан дээшилж эгэл бүхнийг тольдоод

Сайн сайхан бүхэн Эрээнцаваас эхэлж байна

Эрээнцавд гол усан урсаж байна

Энд хүмүүс таны тухай дурсаж байна

Эрээнцавд гоё залуухан хавар цаг ирж байна

Эх орон таны цээжийг дэрлээд зүүрмэглэж байна 

НАРАНБУЛАГИЙН ТЭНГЭРТ ҮҮРЭЭР

НИССЭН ШУВУУ

О.Дашбалбарт

                                               

Үүр цүүрээр ганц шувуу нисээд

Үлгэрийн Наранбулагт хүрлээ гэж зүүдлэв

Үгүй яахаараа ганц билээ гэж

Үлэмж тод зүүднээсээ нэхэж сэрэв би

Үлгэр үлгэрийн жаргалтай төгсгөл хүлээх мэт

Үгийн шид зангидаж шархадсан гөрөөс шиг өнжив би

Газар дэлхий дээр та минь инээж л явсан

Ганцхан насны жаргал зовлон

Гараас нь хөтлөх хонгорхон охид,

Гангабаатар хүү, Наранбулаг тоонотоо

Ганга нуур, ижий аав, ялдамхан гэргийгээ

Газар шороо эх орноо та дуулж явсан

Үл үзэгдэгч бүхнийг үндэс эхлэл минь гэж

Үл үзэгдэгч бүхнийг үйл төгсгөл минь гэж

Үхтлээ тэмцэнэ энэ газар шорооны төлөө гэж

Үхэхгүй юм шиг,

Үгүй болно гэж үгүй юм шиг л явсан даа

Үсэндээ цагаан хяруугүй залуухан найрагч

Үүрд амгалангийн гэгээн хүсэл тээж

Үд хэвийгээгүй дөчин хоёрхон насыг

Үгийн гуниггүй дуулж явсан та

Үүдэн хоймор шиг л туулж явсан даа

Энд зогсоод салхин зүг гараа алдалж байсан

Эргэн тойрон уул ус, өвс ногоо нь янзаараа

Энд зогсоод сар жилүүдийг шүлгэн эрихээр хэлхсэн

Эрх шувууд нь шулганан жиргээд өнөө хэвээрээ

Энд зогсоод та аав л ижийгээ үдсэн

Эр суль өвс намрын наранд шаргалтахыг үзсэн

Энд зогсоод та Алтан-Овоо, Ганга нуурыг шүтэн биширсэн

Эцэг уул,  Ижий нуур чинь эв  янзаараа

Энд зогсоод та тэнгэр газраар гэрчлүүлэн

Эх монгол хэлнийхээ эрдэнийн есөн үсгээр

Эрхэм найрагчийн нэр Дашбалбар гэж бичсэн

Энд зогсоод та тэнгэрийн дор газрын дээр 

Эцэслэдэггүй төгсдөггүй тийм амьдрал

Эрхэм найрагчид л заяадаг гэж бичсэн

Шувуу буцахад гуньдаггүй залуу насны аагаар

Шуурга исгэрч, чоно улихад эрэмшинэ та

Шуугин урсах гол мөрнөө харж

Шугуйран найгах өвс ногоо болж ургана та

Сураг алсын газраас наашаа захидал бичиж

Суу алдраа гайхуулан ижийгээ дуулж

Суунаглан хөхөртөх алсын бараа ширтэн

Суут  ертөнцөд та зуун зуун жил амьдарна

Охидтой бүжиглэж болзоонд урьж

Орь ганцаараа хаашаа ч юм бэ одож

Одоо л бичихгүй юм бол

Одоо л хайрлан дуулахгүй юм бол гэж

Олон олон үдшээр нойргүй хонож

Орчлон ертөнцөд та зуун зуун жил амьдарна

Нөхөд чинь таныг эрж хайж үдшээр хэн нэгнийдээ цуглаж 

Нөгөө муу Нямсүрэн, Саруул, Мэнд-Ооёодоо туньж

Нөмгөн дээлтэй хээр талдаа сууж, өвс хөлөргөн

шүлэг уншиж

Нүцгэн бор толгод дундуур хөл нүцгэн алхална

Нүүсэн үүлсийн чөлөөгөөр наран зүг саравчилж

Нүүгээгүй юм шиг нүүхгүй юм шиг он оныг үднэ та

Хорин зууны дараах хорин насаа дуулж

Хонгорхон охидод шүлгээ зориулж

Хорсол хайр хоёуланг нь ав адилхан амталж

Хоромхон зуурын үзэгдэл зуун зууныг үдэж угтана

Хорвоо дээр урсах Наранбулагаар он цагийг хэмжин

Холын холд та өнө мөнхөд амьдарна                               

2007-02-10

          ÎÍ ÖÀÃ ÈÉÌ ÃÓÍÈÃÒÀÉ

Àíä íºõºð À.Ýðäýíý-Î÷èðòîî çîðèóëàâ

Олны салхинд туугдаж сэтгэл гундуухан явахад

Олмоо чангалж гарман дээр хүлээсэн их анд минь

Омтгойрон гүйж халгин цалгин дэвэрч урсахад

Ойрхон байж холоос хашсан их эрэг минь

Íàðàí äîîãóóð ¿¿ëñ àëãóóðõàí í¿¿æ áàéíà

Íàìàð áîëîõ íü äýý ºâñíèé ÷èéã õîëä÷èõîæ

Íàìàéã ÷àìàéã á¿¿âýéëñýí õîíãîð ñàëõèí ñýâýëçýýä

Íàñ íýìæ äýý õîë îéðûã áîäîæ ñóóíà

Ýð öººõºí àíäòàéãàà äóóëàëäàí èæèëäýæ ºññºí þì

Ýðõ áàéëã¿é ÿàõ âý äýý ñýòãýëèéí ¿ç¿¿ð íÿëõàìñóó

Ýíý çóóðõàí îð÷ëîíä äóðààðàà øóâóó øèã æèðãýñýí þì

Ýðò áàéëã¿é ÿàõ âý äýý ñýâëýã äààõü íü ¿íýðýýðýý

Öàã õóãàöààíû ñàëõè áèäíèé äóíäóóð òóó÷èæ

Öàõèëñàí ìÿíãàí çýðýãëýý øèã ç¿¿äýí àëñàä àâàà÷ñàí áàéíà

Öàìöàà äýðâ¿¿ëñýí áàãà íàñ áîäëûí ã¿íä èðæ õóó÷ëààä

Öàðìûí àëòàí áÿëçóóõàé ç¿ñ õóâèðãàæ îäñîí áàéíà

Àæ òºðºõèéí öàãààí ìàíàí õýí õýíèéã ìèíü óóñãàæ

Ààíàé ë áèä õ¿¿õýä øèã øóóãèëã¿é óäñàí áàéíà

Àìòàò äàðñ ãýíýí áîäëóóääàà õàëàìöàí

Àìüäðàë ìºíõ ãýæ õ¿¿ðíýí ñóóëã¿é óäñàí áàéíà

Ñ¿¿ë÷èéí àâòîáóñ õàæóóãààð ÷èìýýòýéõýí ºíãºðºõºä

Ø¿ëýã óíøèæ èíýýëäýí àëõäàã ìèíü õîëäñîí áàéíà

Ñºë ºâñ ãàíõñàí íàìðûí òàëä äºðºº õàðøóóëæ

Ø¿¿äýðò òàëààñ ºâãºäèéí ãàçàðò î÷èëã¿é óäñàí áàéíà

Îðîé ¿äýø õîíõ äóóãàð÷ õýí íýã íü õàëàìöóóõàí èðæ

Îðîí õîòûí ñîíèí äýëãýí õºäººãºº ñàíààøðàõ ìèíü öººðñºí áàéíà

Îð÷ëîí èéì íàì ã¿ì áàéõàä õýçýý áèä äàñëàà

Îí öàã èéì ãóíèãòàé áàéõûã õýíýýñ áèä óíøëàà

Ààâ ìèíü ¿ã¿é ºäð¿¿äýä äýðãýä èðæ ÷è ÷èìýýã¿éõýí óéëñàí

Àìüäðàë èéì áàéäàã ãýæ ÷èéãòýé ºâñ øàíàëãàí ºã¿¿ëñýí

Àéðàã øóóãüñàí ºäð¿¿äýä äýðãýä èðæ ÷è ãýãýëç¿¿ëýí äóóëñàí

Àãóó èõèéí õîðâîîãîîñ àíäûí ñýòãýë àðãàäàæ ¿ëäñýí 

Зовлон дааж гэлдрэхэд талыг нь үүрч боссон

Зол баярын дуу аялахад талд нь түрж асгаруулсан

Õ¿íèé åðòºíöººñ áóöàõûí öàãò

Õ¿¿ãýý çàõèæ ¿ëäýýõ ãàíö àíä ìèíü ýý

Íàìðûí òàëä ýð ñóëü ºâñ ãàíäàõàä ñýòãýë ñýìýðíý

Íàäààñ òèéì õîë ñóóæ õýäýí îíûã ¿äýõ âý

Õàâðûí òàëä ýðõ õîíãîð çýðýãëýý òàòàõàä ñýòãýë óÿñíà

Õààëãà 纺ëºí òîãøèæ õýäèéä ÷è ìàíàéä èðýõ âý

2010-11-23 

        

С.БУЯННЭМЭХЭД Ó×ÈÐËÀÑÀÍ Ø¯ËÝÃ

Дэнж бэлийнх нь цэцэгс өлмий гижигдэж эрхэлсэн

Дэлгэрхангайн салхинд үсээ илбүүлж зогсном

Дэлхийд мөртэй найрагчийн нутаг

Дэргэсэн адуу шиг зэрэглээтэж тосном

Уул ус ургамал өвс нь байвч

Ухаант олны сэтгэл нэг л гундуу

Урагш хойш түмэн шувууд нүүдэллэвч

Ус нутагтаа тогтож буусан нь цөөн

Алга хавсарч залбирсàн мухар сүсгийн хүлээснээс

Аль хэдийн холдсон миний муу түмэн

Асрал нигүүëсэл хайсан мугуйд холын номлолоос

Амь амьдрал руу эргэсэн миний муу  олон

“Харанхуй засгийг” багадаа уншаад

Харь холын юм шиг гайхаж суулаа

Харин таны бичсэнээс ч дор

Харанхуй засагтай болсоîн одоо бид

Сандо амбаныг хөөж байна гээд

Сэлэм эргүүлж тоглодог байлаа миний багад

Сандогийн дараа үеийнхэн

Саахалтаараа ирж буугаад ялгахаа байсан одоо бид

Зүүнтэн баруунтан гэж  таныг буруутгасан цаг үе

Зуун ч элээж чадалгүй түүх болсон

Зүс буруу сэтгэлээр нэгнээ адалсан ардууд

Зүгээр л одоо “эсрэг дүр” нэртэй болсон

Солиорсон юм шиг õîðüäóãààð çуун

Социалиçм кîммунизмаар халууртлаа өвчилсөн ÷

Солигдсон одоо бүгд эдгэрсэн

Сонин байгаа биз та гайхахаас аргагүй

Ажиггүй юм шиг монголчууд

Амьдраад л байгаа хэр нь

Алсын өндөр уулс гол мөрөн чинь хэвээрээ атал

Ахай бэйсийн хошуу гэвэл та хаанас ч олохгүй

Амерèкийн компанийí логотой алаг толгод олон болсон

Аймаар байна уу, зүгээрээ бид дасчихсан юм

Мартах ёстой

Март, ìàðò аль болох л хурдан гэнэ

Мах цусны ìинь тасархайнууд

Малаа байтугай хүнээ танихаа байсан

Монголоо гэсэн бүхнийг

Мохоож гүйцлээ энэ зуун

Мордож эрсòэж тэмцсэн та нарын минь

Мөрийг íь хүртэл баллуурдаад эхэлчихсэн

Çýðýãëýý ýðõýëñýí òàëààñ ìèíü

Óóëñ õ¿ðòýë àëãà áîëæ áàéíà

Çýâð¿¿í õ¿éòýí òºìºðëºã ýðèí

Óõààíòàí á¿ãäèéã õàéëóóëæ áàéíà

Àëü ýðò àìüäðààä áóö÷èõñàí òàíûõàà ýçã¿éä

Àðãàëûí óòààò ààðàã òîëãîäîä ÷èíü áóóãààä ãàðëàà

Ãîâèéí íàìõàí òîëãîäîä áîðîî õºëëºí ¿¿ëñ öàéðàõûã

Ãîëîî òàñàðòàë õ¿ëýýíýý Äýëãýðõàíãàéí óóëàíä àà 

Х. СҮГЛЭГМАА

Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч

Хэлбичгийн ухааны доктор (Ph.D), дэд профессор

МУИС Улаанбаатар сургууль

ДУУЛААД Л УЙЛААД Л ДАЛАЙН ЦЭНХЭР ДАВАЛГААН МЭТ

ТИЙМ ГЭГЭЭН ҮНЭН ХҮН

Хөвсгөл Далайд 2011 он

1994 оны намрын нэг бороотой өдөр.  Жамьянгаравын нэрэмжит Дорно дахины утга зохиолын дээд сургуульд элсэлтийн шалгалт өгөхөөр бидний хэдэн нөхөд газар газраас цугларч ирээд байв. Мэдээж хөдөө гадааны голдуу тэдний дунд цөөн бүрий шүлэг бичдэг нэр зүс мэдэх ганц нэг хүн, бас чиг сураг сонсохнээ нэртэй төртэй зохиолчдын, эрдэмтдийн энэтэр ч хүүхдүүд байгаа бололтой. Яг юугаар яаж шалгалт өгөхөө мэдээгүй хэр нь хүн хүнээс асууж хэр хэрэндээ л бэлдсэн уншсан, түгшсэн янзтай, бас нэг нэгнээ их л анхааралтай ажиглаж зогсоцгоов.

Миний төрсөн нутаг Дэмчигийн хийдэд 2008 он

Шалгалтын цаг болоход цагаан буурал халимаг арагш нь илж самнасан бор шаргал хүрэмтэй өндөр цээл хоолойтой хижээлхэн хүн ирж нөхдийг нэг саруулхан танхимд оруулан нарийн заавар сэлт өгсөн нь бидний зарим нь урьд телевиз радиогоор л харж  сонсож байсан “Будантай юу буурал хорвоо”-гийн Дагвадорж гуай болохыг тэр дороо л мэдэцгээв. Ийнхүү Цээеэ багшийнхаа, төвд хэл дээр суурилсан дорно дахины утга зохиолын боловсрол олгодог ээ дээ алдарт Ш.Гаадамба Л.Хүрэлбаатар, Ш.Сонинбаяр тэргүүтэн хичээл ордог энэ сургуульд л ороотвол нөхөд минь арай өөр юм сонсоно вий дээ та нар хэмээн хичээнгүйлэн хавар намаржин захисны дагуу энэ даруухан сургуулийн цөөн тоотой оюутны нэг болоотохов.  Ч.Дагвадорж багш маань өглөө орж ирээд л тэр өдөр орох хичээл, заах багш тэргүүтнийг эв дараагаар нь сайхан танилцуулна. Яриан түрүү л “Манай энэ Жамьянгаравын сургууль чинь...” гэж байгаад л дэлхийд Горькийн сургуулийн дараа орох дорны боловсролд суурилсан утга зохиолын онол туурвил зүйн чиг баримжаагаар дэг сургууль хийх тухай нарийн сайхан ярьж өгнө. Ерээд оны хамаг хүн наймаанд явчихсан, байгаа нэгний нь санаа сэтгэл хоёрдсон нэг тийм ороо бусгаа үед,  шүлэг зохиол бичдэг гээд хэрдээ өөрийгөө тоочихсон, Болор цом их бага цом гээд наадам наадамд нэр ус нь дуудагдчихсан, бас болоогүй нэг нь модернизм нэг нь сюрреализм нөгөө нь уламжлалт монгол ухаан гээд хэтдээ өөрсдөө ч сайн учрыг нь мэдэхгүй юм ам амандаа хүлхсэн цөөн тоотой ч олон барилтай тэр хэдэн “сүрхий” улсыг “оюутан болгож” байранд нь тавих амаргүй ажлыг чухам Дагваа багш маань л хийсэн дээ.  Оюутан л юм чинь бид хичээл таслана, багшаа шүүмжилнэ, (зарим багшийг бүр хөөж гаргасан), хоорондоо том жижгээ дуудалцана, оддын өвчинд нэрвэгдээд төөрч тэнэнэ, ер нь тэр нэг хэдэн жилийн оюутнууд бол даанч амаргүй байсан тухай багш нар маань одоо ч ярина. Магваны Эрдэнэбат, Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар, Бадарчийн Хишиг-Ундрал, Дашийн Оюунчимэг, Нансалын Пагма, Эмүүжин, Ням-Очир, Батхуяг, Байгалмаа Батцэнгэл Мөнгөндалай... магадгүй бид хамгийн их багшиййнхаа санааг зовоож чихийг халууцуулсан нь байх. Эдүгээ хүн бүр өөр өөрийн зам мөрөөрөө уран бүтээлээ хийж юутай ч монголын их утга зохиолд нэр мэдэх болсон нь багшийн маань л ач.

Далайн цэнхэр давалгаанд 2011 он

Намар ирэхээр л багш орж ирээд “За хаагуур амрав Нутагтаа очсон уу” гэнэ. Би жаахан халгаад “сэрүү унагаад явах санаатай байнаа” гэнэ. Ийм яриа хэдэн жил давтагдав. Яагаад ч юм бэ аавыгаа бурхан болсноос хойш  халшраад байгаа юм уу би нэг л нутагтаа очиж амарч явж сууж чадахгүй бочихоод байсан хэрэг. Тэр байтугай аавын минь ангийн хүүхэд олон жил уулзаагүй ХАА-н нэртэй эрдэмтэн Н.Банди гуай таараад аавыг асуухаар нь би “үгүй болсон” гэж хэлж чадахгүй байгаа юм шиг л яриад өнгөрсөн юм. Дагваа багш гярхай хүн тэрийг анзаарад л байж. Чулуун эгч тэр хоёр зун болохоор Далай руугаа явна, Явахдаа яг явах өглөөгөө л “за багш нь явлаа чи очно биз дээ” гэж утасдана. Нэг очихсон гэж бодсоор байгаад 2011 оны зун зорьж явлаа. Шууданд суухын урд өдөр “Би билетээ авчихлаа. Маргааш Улаанбаатараас гарах гэж байна” гэж утас цохив. Хонуут яваад өглөө нь Мөрөнд буутал Дагваа багш, Чулуун эгч хоёр Цээдээтэйгээ зогсч байна. Хатгалаас Мөрөн хүртэл лав зуу гаруй километр, тэгээд тэр их бартаат замаар зуны халуунд намайг тосно гээд “командаа хөдөлгөөд” бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ Мөрөнд ирсэн нь тэр байв. Хонь гаргуулаад шинэ шөл бэлдсэн гэж байгаа.  Далай дээр хэд хоног бид газрын диваажинд ирсэн юм шиг  л байлаа. Өглөө багш хоёул Далайн эргээр нэлээн хол алхана, багш өглөө бүр нэг сонин түүх ярина, тэгээд хоёул хэсэг залбирна, чимээгүй сууна. Буцаж ирээд Чулуун эгчийн бэлдсэн өндөр зэрэглэлийн өглөөний цай ууна. Тэгээд өдрийн төлөвлөгөөний дагуу хаа нэг тийшээ аялалдаа гарна. Намайг дагуулаад бүр Арбулаг орж, миний талийгаач багш Л.Хүрэлбаатар багшийн төрсөн гэрийн буурин дээр аваачиж, Цагаанчулуутын овоондоо гаргаж, Хотгойдын хурим үзүүлж, Ямаатын өвөлжөөний энгэр дэх ээжийгээ мөнхөлсөн тэр ариун газарт очив. Миний багын найз Өмнийн говийн охин О.Болдцэцэг, мөн миний багын найз Дорнодын зүүн хязгаарын хүн Ш.Дулмаа, мөн миний их анд нөхөр Швецарийн иргэн, Графологийн нэрт эрдэмтэн Ричи гээд тэр газар очсон бид ээжийн дууг уйлан уяран дуулцгаав. Хамгийн сонин нь огт үүлгүй байсан цэлмэг тэнгэрт малгайн чинээ үүл гарч яг л бууралхан ижий минь асгартал уйлаад тосов уу гэлтэй хэсэгхэн зуур тэрүүхэн хавьдаа бороо ороод хойд урд хөндийд солонго хүртэл татаад авав. Үгүй мөн энэ байгаль дэлхий уул ус лус савдагийн хэлцэл ивээл гэж тайлагдашгүй нандин нууц тасралтгүй нэгэн шижим байх юм.

Хөлөг онгоцон дээр шүлгээ уншиж, багш маань “Будантай юу буурал хорвоогоо” нүдээ хагас аньсгээд жаахан ташуулдаж зогсоод дуулж гарлаа. Хөлөг онгоцны тавцан дүүрэн улс түрхэрэн дуулав. Далай тэр чигээрээ ээжийн дуунд автаж настайчууд нулимсаа арчиж, тэр олон зүсийн улс багшийг ирж тэврэхээр зарим нь үнсүүлэхээр бүчээд авав. Уйлсан дуулсан инээсэн бодлогоширсон тэр зуны амралтаар ирээд дотор нэг их уужирсанаа мэдсэн юм. Ухаантай хүн гэдэг нэгнийгээ хараад л “Аа энэ хүүхэд нэг ингээд байна За байз” гээд сэтгэлдээ дагуулж босгодог юм байна. Аавын минь оронд аав болж, мөнх бусыг үзүүлсэн багшийн маань оронд олноос нөмөрлөж ирсэн энэ буурайгийн ачийг өгүүлж баршгүй дээ. Монголын нэртэй эрдэмтэн зохиолч, уянгын дууны нэрт яруу найрагч олон сайхан шавь төрүүлсэн номт багш гээд Дагваа багшийн тухай олны ам дандаа сайн сайхны зүг өргөнө. Тэр олон сайхны дундаас тийм нэг амар амгалан гэгээн сэтгэлт, нугаршгүй харьшгүй нэгэн үзүүрт сэтгэлээр алив бүхэнд хандсан, үнэн чин зүрхнээсээ хэнийг чиг алагчлалгүй ивээхийн сэтгэл дэлгэж суудаг энэ их хүн чанарын уулын нөмөрт бид цугларан ирдэг юм байнаа гэж надад бодогдном. Дагваа багш бол Ижийгээ хайрласан хүн (Жинхэнэ утгаар нь шүү). Ижийгээ хайрлахын тэр бурхан ухаанаар өөрийгөө төдийгүй бусдыг дагуулж яваа тийм гэгээн үнэн хүн дээ. Таныхаа далан насны их буяны чуулганд даган баясая.

XVII жарны Усан луу жилийн Намрын дунд сарын арван долооны билэгт сайн өдөр өө .

/«Чойсүрэнгийн Дагвадорж II»  номоос хэсэглэн авав /

.