Х.СҮГЛЭГМАА: 90-ээд оныхны шүлгээр “Болор цом” дутдаг юм
Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч, доктор, профессор Х.Сүглэгмаатай ярилцлаа.
-Саяхан Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал авсан. Зохиолчдын хувьд бол том шагнал шүү дээ?
-Тийм, Д.Нацагдоржийн шагнал бол манай утга зохиолын хүмүүсийн хувьд хамгийн дээд шагнал. Хүн болгон энэ шагналыг аваад байдаггүй. Тэр ч битгий хэл алдартай зохиолчид аваагүй шүү дээ. Ингээд бодохоор би азтай хүн.
Сая Б.Галсансүх, Чилаажав, Б.Ичинхорлоо гээд 90-ээд оны үед гарч ирсэн яруу найрагчид шагнал авлаа. Бид нэгэн үед хамт гарч ирж, яруу найргийн наадмуудад шүлгээ уншиж явсан. Хамгийн гол баяр маань л энэ. Үе тэнгийнхэнтэйгээ хамт шагнал гардана гэдэг чинь өөрөө том баяр шүү дээ. Нөгөө талаар өнөөдөр яруу найраг, үргэлжилсэн үг, жүжгийн зохиол, кино урлаг, утга зохиолын судлал, шүүмжлэлд ч тэр 1990-ээд оныхны төлөөлөл байна. Энэ бол шагналаасаа илүү ололт. Мэдээж төрийн хүндэтгэлийг хүлээж, утга зохиолын нэр хүндтэй шагналыг авна гэдэг утга зохиолын хүн гэж хэлэгдэж яваагийн маань утга учир юм даа.
-Нэг талаараа утга зохиол
ын салбарынхныг шагнах шалгуур нь өндөр юм шиг санагддаг. Та хичнээн бүтээл туурвиж байж энэ шагналыг авав аа?
-Би яруу найргийн дөрөв, уран зохиолын хөрвүүлгийн хоёр, утга зохиол судлал, шүүмжийн гурван ном гаргасан. Ер нь монголын эртний уран зохиолын судлал шүүмжээр мэргэшсэн хүн. Тэр ч утгаараа эртний уран зохиолын судлалын хоёр ном гаргасан. Яруу найргийн гэхээсээ илүү судалгааны бүтээлүүдийг маань үнэлж энэ шагналыг өгсөн юм билээ.
-Шагнал өгөхийн тулд тод
орхой шалгуур тавих ёстой. Тэгвэл Д.Нацагдоржийн шагналын шалгуур нь юу байдаг юм бэ?
-Утга зохиолын шалгуур гэдэг их төвөгтэй. Бид В.Инжинаш, Д.Данзанравжаагийн зохиолоо бичиж байсан эх хэлээр бичиж, туурьвиж байна. Тэдний үлдээсэн өв соёл дээр тулгуурласан, монголын утга зохиол гэдэг том ай сав дотор зохиолч гэж хүл
ээн зөвшөөрөгдөнө гэдэг өөрөө том шалгуур байдаг. Нөгөө талаар, Д.Нацагдоржийн шагнал дээр цэвэр ном бүтээлийг харж өгдөг. Орчин цагт олон янзын шагнал өгдөг л болж. Гэхдээ зөвхөн бүтээлээр шалгуур болгодог нь энэ шагнал. Биднийг шагналаа гардаж авахад бүтээлийг нь тэнд дэлгээд л хүмүүст үзүүлж байгаа юм. Юу хийгээд шагнал авсан нь тодорхой. Түүнээс биш нэг кино, шүлэг, нэг сайхан дуу хийсэн хүнд өгдөггүй. Утга зохиолын ертөнцөд туурвисан бүтээлүүдийг нь үнэлж шагнадаг. Тэр нь надад сайхан санагдсан. Бидэнтэй хамт 20 дугаар зууны кино урлагийн гол нуруу болж явсан Д.Жигжидсүрэн гуай, бидний уншиж өссөн хамгийн гоё зохиолуудыг орчуулсан Л.Дашням зэрэг мундаг хүмүүс энэ шагналыг авсан.
-Хамгийн сүүлд ямар ном гаргасан бэ?
-2009 онд О.Дашбалбарын 50 насны ойд зориулсан “Очирбатын Дашбалбар” нэртэй томоохон хэмжээний судалгааны бүтээл гаргасан. 2010 онд миний “Цаг хугацааны дэргэд” нэртэй яруу найргийн ном гарлаа. Энэ ном маань оны шилдэг таван яруу найргийн номын нэг болсон. Би “Буйд газрын шүлгүүд” номноосоо хойш удаж байж гаргасан болохоор хүмүүс нэлээд хүлээсэн байсан байх. Тэр утгаараа хүмүүст их хүрсэн, сайн ч ном болсон. Харин 2011 онд “Нүүдэл” нэртэй хамгийн том эмхтгэлээ хэвлүүллээ. Сүүлийн үед манай үеийнхэн номуудаа ботилж гаргадаг болсон. Ц.Бавуудорж, Б.Ичинхорлоо гээд найрагчид ботио гаргалаа. Тиймээс 1990 оноос хойш 20 гаруй жил бичсэн шилмэл шүлгийнхээ түүврийг “Нүүдэл” нэртэйгээр гаргасан юм. Түүнээс гадна Английн яруу найрагч Рут Коллеган гэдэг эмэгтэй Монголын эмэгтэй дөрвөн найрагчийн шүлгийг орчуулаад “Тал нутгийн дуулал” нэртэй цомог болгож хэвлүүлсэн. Мөн өнгөрсөн жил ном болгож гаргасан. Лондонд англи хэлээр гарсан монгол шүлгийн түүвэр. Гэтэл түрүү сард Английн хоёр сургуулиас захидал ирсэн. Монголын яруу найргийн түүвэр ном байна. Энэ номноос зарим шүлгийг нь сурах бичгийн зориулалтаар хэрэглэх гэсэн юм зөвшөөрөл өгөөч гэсэн. Бид ч зөвшөөрсөн байгаа.
-Бид дөрөв гэж хэн бэ?
-Ш.Дулмаа гуай, Г.Мөнхцэцэг, Л.Өлзийтөгс бид дөрвийн шүлэг л дээ.
-Таны “Цаг хугацааны дэргэд” номонд орсон шүлэгнүүд хуучин номын шүлэгнээс чинь огт өөр юм шиг санагдсан. Өөрийгөө жаахан эвдэж бичсэн юм уу?
-“Буйд газрын шүлгүүд” номыг уншаад хүмүүс Сүглэгийн л гаргах ном мөн байна, нөгөө л дорно дахин, монгол ахуй гэж байсан. Түүнийхээ дараа дэвтрээ үзэж байхад ном болгочихож болмоор шүлгүүд зөндөө байсан. Яг намайг илэрхийлсэн биш мөртлөө миний бичээд байдаг шүлгүүд шүү дээ. Орон зайг мэдэрч байгаа, юмс үзэгдэлд хандаж байгаа ч юм шиг. Зүгээр л хүмүүсийн хараад өнгөрдөг зүйл бидэнд маш их гунигтай санагддаг. Бусдын үзээд, туулаад, болж л байгаа юм шиг амьдрал бидэнд огт өөр ертөнц юм шиг байдаг. Үүнийг бид бичихгүй байж чаддаггүй. Тэгсэн мөртлөө номонд оруулах гэхээр болмооргүй ч юм шиг. Ийм шүлгүүдээ эмхтгэж “Цаг хугацааны дэргэд” номоо хэвлүүлсэн. Жишээ нь “Хүн төрөлхтөн”, “Цэцэг”, “Цаг хугацааны дэргэд” зэрэг шүлгүүдийг яруу найрагчийн өгөгдлөөр биччихсэн л болохоос яг Сүглэгийн үндсэн мөн чанар биш. Тийм шүлэгтэй л ном болсон. Гэхдээ тэр нь бас хүмүүст таалагдсан. Энэ номын шүлэгнүүдээс багагүй нь англи хэлээр орчуулагдсан. Гэтэл “Талын хөх салхи”, “Нүүдэл” зэрэг шүлгийг гадаад хэлэнд орчуулахад хэцүү шүү дээ. Жишээ нь “Ооно эврээ сэрэлзтэл хатирна” гэдэг үгийг мөрийг Япон, Англи хэлэнд яаж орчуулах вэ. Тэр ч битгий хэл орос хэлэнд орчуулахад хэцүү байгаа юм. Харин “Цаг хугацааны дэргэд” номын шүлэгнээс амархан орчуулаад байгаа юм. Өнгөрсөн долоо хоногт гэхэд Швейцарь, Австралид миний шүлгүүд орчуулагдаж гарсан.
-Манай яруу найрагчид дэлхийд орчуулагдах шүлэг бичих хэрэгтэй байна гэж яриад байгаа. Энэ тал дээр таны бодол?
-Миний ганц санал нийлдэггүй зүйл энэ. Үнэхээр монголын уран зохиол юм оршин тогтноно гэвэл үндэстний онцлогоо хадгалж л байх ёстой. Дэлхийн хүн төрөлхтний түүхэнд хамгийн эртний уран зохиолын сэтгэлгээтэй, хамгийн баян дэлгэр уран зохиолын түүхтэй, төгс төгөлдөр гэж болохоор сэтгэлгээний өндөр төвшинд хүрсэн уран зохиолтой ард түмэн бол Монгол. Энэ бүхэн монгол хэлээр л өдий болтол уламжлагдаж ирсэн. Түвд хэлээр бичсэн ай сав байгаа л дээ. Гэхдээ өнөөдөр миний бичиж байгаа уран зохиол англи хэлээр сайхан буух ёстой гэж боддоггүй. Тэгэх шаардлага ч байхгүй. Хэрвээ шаардлагатай бол тэр ард түмэн өөрийнхөө хэлээр ойлгох хэрэгтэй. Шаардлагатай бол гэдэг нь Монголын үндэсний сэтгэлгээ гэдэг чинь хүн төрөлхтний маш эртний сэтгэлгээний хэв маяг байхгүй юу. Ийм учраас яруу найраг монгол хэлээрээ, үндэсний сэтгэлгээгээрээ л хүлээн зөвшөөрөгдөх ёстой болохоос биш орчуулагдсан яруу найргийн төвшинд манай утга зохиолыг ойлгоно гэвэл маш өчүүхэн хэлбэр. Орчуулагдаж болдог зохиол бичнэ гэдэг асар том оюун санааны ухралт, эмгэнэл.
-Манай утга зохиолд үргэлжилсэн үгийн зохиол их дутагдаж байгаа. 1990-ээд оныхон одоо л ид үргэлжилсэн үгээр сайн зохиол туурвиж байх цаг болсон баймаар?
-Үргэлжилсэн үгийн зохиол бичиж байгаа хүн цөөхөн байгаа нь хоёр шалтгаантай байна уу гэж би боддог. Бидний урьд үеийнхэн байна. Зөвхөн роман бичсэн хүнийг дурьдвал, Б.Речин, Л.Түдэв, Ч.Лодойдамба гээд л хөвөрнө. 40-80 оны үед зохиол бүтээлээ туурвиж байсан хүмүүс роман сайн бичсэн. Тэдний араас, жишээлбэл, “Тунгалаг тамир”, “Хавар, намар”, “Босгон дээр” жүжгийн араас үргэлжилсэн үг бичнэ гэхээр сүрдээд байгаа юм. Бичиж болно л доо. Гэхдээ мундгуудын төвшинд хүргэнэ гэдэг хэцүү шүү дээ. Нөгөө талаар насны юм байх шиг байна. Залуу байхад сэтгэлийн хөдлөлөө хамгийн түрүүнд шүлгээр илэрхийлдэг. Тэр утгаараа яруу найргийг сайн бичдэг. Хэрвээ хүн уран зохиолын авьяас байгаад, утга зохиолын зөв төвшнөөрөө боловсроод явчихвал нас ирэхэд ямар ч том үргэлжилсэн үгийн зохиолыг бичиж болох байх аа.
-Энэ жилийн “Болор цом” наадам Архангай аймагт болно. Мэдээж оролцох л байлгүй?
-Оролцоно гэж бодож байгаа. Шүлгээ өгчихсөн байгаа. Хэдийгээр “Болор цом”-ыг хүмүүс, яруу найрагчид хүртэл муу хэлдэг ч өөрсдөө оролцож, шүлгээ унших дуртай л байдаг шүү дээ. Яагаад “Болор цом”, “Мөнгөн цом” зэрэг наадмууд зохиолч, уншигчийн холбодог гүүр болдог. Өнөөгийн цахимжсан, мэдээлэлжсэн энэ нийгэмд нэг орон суугаад, тэр олон найрагчийн шүлгийг нэг дор сонсоно гэдэг өөрөө өөр ертөнц байдаг.
-1990-ээд оныхноос олонд танигдсан найрагч нэлээд хэд байдаг. Тэр дундаа цом аваагүй үлдэж байгаа нь бараг та байх шүү?
-Манайхан дотроо одоо тэр л авах болсон гэж боддог. Түүнийгээ олон түмэнд ярьчихдаг. Түүнээс нь болж цомыг санаатай нэг хүнд өгдөг юм шиг ойлголт төрүүлчихдэг. Нөгөө талаар манай утга зохиолынхон ч дотроо өөрсдөө будилуулдаг юм бий. Гэхдээ манай 90-ээд оныхон дотор цом авах хэмжээний олон сайхан найрагчид байгаа. Энэ жилийн “Болор цом” 90-ээд оныхноос цааш хэтрэхгүй л болов уу гэж бодож байна.
-Та боддог уу, “одоо л би авах болсон доо” гэж. Хүн бүр өөрийгөө үнэлж, дүгнэдэг шүү дээ?
-Би тайзны, уншлагын яруу найрагч биш. Миний ном гарсан байхад хүмүүс шүлгийг маань уншаад хайрлаад байдаг. Өөрөө гараад шүлгээ уншихаараа хүмүүст хүргэдэггүй юм. Би хүнд шүлэг хүргэдэг хүн биш юм билээ. Тэр байтугай “Болор цом”-д шүлэг уншдаг хэв маяг хүртэл тогтоод байна. Тийм юм надад байдаггүй. Тэр утгаараа би цомын шүлэгч биш. Гэхдээ өөрийнхөө чадлаар л шүлгээ уншдаг. Ороод сурчихсан учраас орохгүй байж чаддаггүй юм. Гэхдээ би өөрийгөө цом авна гэж бодохгүй байна.
-Нөгөө уралдаад сурчихсан морь гэдэг шиг байх нь л дээ?
-Анх бид уралдах гэж очдог байлаа. Үнэхээр би авчих юм шиг санагдаж, уралддаг байлаа. Харин одоо бол цом авах гэж, уралдах гэж очдогоо болисон. Харин “Болор цом”-д тэр шүлгээ уншчих юмсан, энэ шүлгээ хүнд хүргэх юмсан гэж очдог. Манай үеийнхэн цом авахгүй байж болно. Гэхдээ бидний шүлгээр “Болор цом” дутдаг байхгүй юу. Тэнд А.Эрдэнэ-Очир уянгын шүлгээ, Ц.Бавуудорж сайхан монгол шүлгүүдээ, Ц.Хулан эрэмгий найргаа уншиж байх ёстой. Мөөжиг тэр зөөлөн шүлгүүдээ хүмүүст хүргэж байх хэрэгтэй. Бид унших ёстой, тэр шүлгүүдээр цом дутдаг юм. Тийм учраас шүлгээ уншина аа.
Ярилцсан: Н.Пунцагболд
