ОГТОРГУЙН ЦАГААН ГАРДИ ЭЛИН ХАЛИН ОДЛОО
Монгол улсын Шинжлэх ухааны гавъяат ажилтан, Ардын уран зохиолч, академич Ц. Дамдинсүрэнгийн нэрэмжит шагналтан, ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Төвд судлалын эрхлэгч, Улаанбаатарын Их Сургуулийн зөвлөх багш, хэл бичгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар 2010 оны 4 дүгээр сарын 19-ний өдөр хүнд өвчний улмаас таалал төгссөнд гүн эмгэнэл илэрхийлж байна.Лхамсүрэнгийн Хүрэлбаатар нь 1945 онд Хөвсгөл аймгийн Арбулаг суманд төрсөн. Яс угсаа хотгойд. 1953-1963 онд дунд сургуульд суран, 1963-1968 онд МУИС-ийн монгол хэл уран зохиолын ангид орон суралцаж дүүргээд 1968-1970 онд Хөвсгөл аймгийн дунд сургуульд багшлан ажил хөдөлмөрийнхөө гарааг эхэлж, улмаар 1970-1974 онд Хөвсгөл аймгийн “Эрх чөлөө” сонин газар утга зохиолын ажилтан, 1974 оноос ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнд төвдөч мэргэжилтэн, эрдэм шинжилгээний дэд, ахлах, тэргүүлэх ажилтан, секторын эрхлэгчээр тус тус ажиллаж байлаа.
Л. Хүрэлбаатар монгол, төвд, санскрит, орос, англи зэрэг судалгаа шинжилгээний хэлээр эрдэм судлалын ажлаа хийдэг манай нэртэй монголч эрдэмтний нэг байлаа. 1983 онд “Монгол сургаалын яруу найргийн уламжлал, сурвалж” сэдвээр хэл бичгийн ухааны дэд эрдэмтэн, 1993 онд “Дорно дахины уран сайхны сэтгэлгээний сонгодог уламжлал, монгол яруу найргийн онол” сэдвээр хэл бичгийн шинжлэх ухааны докторын зэргийг хамгаалсан.
Л. Хүрэлбаатар нь “Энэтхэг, Төвд, Монголын сургаалын яруу найргийн хэлхээ холбоо” /1987/, “Сонгодог уламжлал, монгол яруу найраг” /1989/, “Монгол зохиолчдын төвдөөр бичсэн уран зохиолын дээжис - Алтан хүрдэн” /1992/, “Зуун билгийн баяжмал шинэ судрын чуулган – Сайн үгсийн сан” /1995/, “Монгол орчуулгын товчоон” /1995/, “Огторгуйн цагаан гарди” /1996/, “Бакүла ринбүчи Түвдэнчогнор” /1999/, “Эсэруагийн эгшиг дуун” /1999/, “Анхдугаар Богд” /2001/, “Судар шастирын билиг” /2002/, “Дуун утгын яруу зохист” /2005/, “Аварга могойн зулайн чандмань” /2007/, “Огторгуйн цагаан гарди - II” /2008/, “Цэндийн Дамдинсүрэн. Дурсгалын түүвэр” /2008/, “Дорно Цаст” /2009/ зэрэг утга зохиол судлалын бүтээл, уран зохиолын дээжис цоморлигуудыг эмхтгэн гаргасан билээ.
Мөн монголын утга зохиол судлалаар эрдэм шинжилгээний болон сурталчилгааны 200 гаруй өгүүллийг бичсэн нь Монгол, Орос, Хятад, Энэтхэг улсад, монгол, орос, англи, хятад хэлээр нийтлэгдсэний дээр Олон улсын монголч эрдэмтний III, IV, V, VI, VII, VIII, IX их хурал зэрэг олон улсын эрдэм шинжилгээний болон сурталчилгааны 40 гаруй илтгэлийг тавьж хэлэлцүүлжээ. Л. Хүрэлбаатар тухайн мэргэжлээрээ МУИС, МУБИС, Улаанбаатарын Их Сургууль зэрэг бусад их дээд сургуулиудад 30 гаруй жил лекц уншиж, оюутны диплом, ангийн ажил удирдаж, дотоод гадаадын аспирант горилогч хорь орчим хүний дэд доктор, докторын зэрэг хамгаалахад эрдэм шинжилгээний ажлын удирдагч, шүүмжлэгчээр ажиллаж байв.
Л. Хүрэлбааатар “Энэтхэг, Төвд, Монголын сургаалын яруу найргийн хэлхээ холбоо” /1987/ ганц сэдэвт зохиолдоо монголын уран зохиолын харилцаа холбооны асуудлыг, тэр дундаа шашны сурвал ноёрхсон дундад зууны Монгол оронд иргэний зохиолын хувь заяа ямар байсныг иргэний, шашны агуулгатай олон зохиолын дотроос ялгаруулан шүүж, монгол төрх төлөвтэй болсон зохиолыг орчуулгын олон зуун туршлагаас нь ялган салгаж тодорхойлсон юм. Ийм ч учраас академич Ц. Дамдинсүрэн “Цахар гэвшийн хийсэн “Субашид” бол чухамдаа орчуулга биш, “Субашид”-ыг дуурайлган монгол зохиол болсон өвөрмөц байдлыг олон баримтаар гарган нотолсон нь гагцхүү Л. Хүрэлбаатарын гавъяа болно” гэж тэмдэглэсэн юм.
Л. Хүрэлбаатар “Сонгодог уламжлал, монгол яруу найраг” /1989/ ганц сэдэвт зохиолдоо монгол яруу найргийн түүхэн хөгжлийн асуудлыг уламжлал шинэчлэлийн үүднээс нь харьцуулан шинжлээд, монгол махбоды нь хөрш зэргэлдээ орны уран зохиолын харилцан нөлөөлсөн баримтан дээр нөхцөлдүүлэн авч үзэж, нээж гаргасан бол “Дорно дахины уран сайхны сэтгэлгээний сонгодог уламжлал, монгол яруу найргийн онол” /1993/ диссертацидаа Энэтхэгийн Дандийн “Зохист аялгууны толь” хэмээх онолтой Монголын зохист аялгууч Жамъянгаравын төвд хэлээр бичсэн яруу найргийн онолын бүтээлийгхарьцуулан судлаад, түүний тайлбар биш, тусгай бие даасан онолын бүтээл болохыг нотолсон юм. Л. Хүрэлбаатар монголын утга зохиол судлалаар иж цогц нэгэн асуудлын хүрээнд хийсэн хоёр гол ажлын нэг дэх нь Л. Хүрэлбаатарын эрдэм шинжилгээний удиртгал, тайлбар хийж, эрхлэн хэвлүүлэн гаргасан “Монголын уран зохиолын дээжис” 108 ботийн тэргүүн боть “Сайн үгсийн сан” /1995/ хэмээх “Зуун билиг”-ийн баяжмал шинэ судрын чуулган, хоёр дахь бүтээл нь өмнөх дээж бичгийн дотор орсон нэр бүхий арван зохиогчийн бүтээлийг задлан шинжилж бичсэн “Огторгуйн цагаан гарди”, “Огторгуйн цагаан гарди - II” хэмээх утга зохиол судлалын бүтээл болно.
Л. Хүрэлбаатарын “Сайн үгсийн сан” хэмээх монголын эртний уран зохиолын эл дээж бичиг нь академич Ц. Дамдинсүрэнгийн 1960-аад онд хийсэн “Монголын уран зохиолын дээж зуун билиг”-ийг залгамжилж, 1990-ээд онд гарч ирсэн, баяжмал шинэ судрын чуулган болно. Энэхүү судрын чуулган нь монголын эртний уран зохиолыг зөвхөн монгол хэлээр бичсэн нэр бүхий хэдэн зохиолчийн цөөн хэдэн дурсгалаар хязгаарлагдаж ирсэн тэрхүү хүрээ хявцаанаас нь задлан гаргаж “хэлний хувьд зөвхөн уугуул монгол хэлний утга зохиолоос гадна, монголчуудын хятад хэлээр бичсэн, төвд хэлээр бичсэн бүхэл хоёр бүлгийн утга зохиолын дээжийг уламжлалт болон шинээр хийсэн монгол орчуулгаар нь анх удаа нэмэн оруулж, зохиогчийн хувьд зөвхөн Чойжи-Одсэр, Инжиннаши, Равжаа, Ишданзанванжил, Сандаг, Гэлэгбалсан, Гамал, Хишигбат, Лувсандондов нарын арав гаруйхан зохиолчийг нэрлэж ирсэн хэвшмэл уламжлалаас нь салгаж, хятад, төвд хэлээр бичдэг 50 гаруй монгол зохиогчийг шинээр тодруулан оруулж, зохиол бүтээлийн хувьд “Нууц товчоо”, “Гэсэр”, “Жангар” зэрэг цөөвтөр монгол зохиол, ихэвчлэн Энэтхэг, Төвд, Хятадын иргэний болон шашны уран зохиолын орчуулгаар монголын эртний уран зохиолын түүхийг босгож ирсэн хэвшлийг эвдэж, 60 орчим монгол зохиолчийн бичсэн 200 гаруй бүтээлийн дээжийг сонгон оруулж, зохиолын төрөл зүйлийн хувьд өчиг тангараг, санагалзал, харуулсал, гэрээс зарлиг, тахил төгсгөл, ерөөл магтаал, сургаал, дууллын шүлэг, үг, бичиг, үлгэр домог, цадиг, түүх, намтар, эрих товчоон, тууж, шастирын уламжлалт олон төрөл зүйлээр баяжуулж, “тамын жуулчлалын”, “жаргалтай алс хязгаарын”, “захиа бичгийн”, “зам явахын” сэдэв агуулгатай олон зохиол бүтээлүүдийг илрүүлэн цуглуулж, нээн шинжилж, орчуулан буулгаж, нэмэлт тайлбар, хавсралт лавламжийг хийж гаргасан, энэ бүх нээлтийн шинж чанартай олон шинэлэг зүйлийг агуулснаараа энэхүү “Сайн үгсийн сан” хэмээх эртний утга зохиолын судлалд чухал хувь нэмэр оруулж, судалгааны шинэ зам мөрийг заан гаргасан юм.”
Хоёрдахь бүтээл “Огторгуйн цагаан гарди” хэмээх шинжлэх ухаан-уран сайхан нийтлэлийн зохиолд сүүлийн гурван зууныг дамнан гарч ирсэн, Монголын их их номын мэргэд: Өндөр гэгээн Занабазар, Зая бандид Лувсанпринлэй, Хамбо номун хан Агванхайдав, Ханчин хамбо Жамъянгарав, Эрдэнэ мэргэн бандид Ишсамбуу, Ноён хутагт Данзанравжаа, Цанид ловон Шагдар, Жалханз хутагт Дамдинбазар болон тэдний төвд хэлээр зохиосон ном бүтээлийг олж цуглуулаад, орчуулан буулгаад, утга зохиолын задлан шинжилгээг хийжээ. Энэхүү монголын бичгийн арван мэргэдийн тухайд төвд, монгол сурвалжийг хийсэн судалгаандаа Өндөр гэгээний өнгөрсөн түүхийн үнэлгээг няцаахад бүрэн хангалттай төвд сурвалжийн олон баримтыг шинээр гаргаж, Ноён хутагт зохиол бүтээлийг улааны шашных нь эш үзэлт, буддын шашных нь урлаг гоо зүйн оньс түлхүүрээр эш хийн, эдүгээчилсэн, хэвшсэн олон тайлбар ухагдахууныг нь огт өөрөөр задлан шинжилсэн юм. Ханчин хамбын төвд хэлээр бичсэн утга зохиолын онолыг Энэтхэгийн “Зохист аялгууны толь”-ийн орчуулга биш, түүний ямар нэг төвд тайлбар ч биш, харин монгол сэтгэгчийн, өөрийн утга зохиолын туршлага дээр шинээр боловсруулсан, монгол яруу найргийн бие даасан онол гэдгийг хөдлөшгүй баримтаар нотолж, Цанид Ловонтой төвд хэлээр бичсэн 4500 гаруй шад шүлэгтэй сургаалын яруу найргийг шинээр нээж олоод, Энэтхэгийн “Рашааны дусал”, Төвдийн “Субашид”-аас хэмжээний хувьд онцгой сонин зохиол болохыг олон гэрч баримтаар өгүүлсэн байдаг.
Л. Хүрэлбаатарын хийсэн эл бүх судалгаа нь монголын аман болон бичгийн зохиолын харилцаа холбоо, иргэний ба шашны зохиолын харьцаа, уламжлал ба шинэчлэлийн холбоо залгаан дээр монголын уран зохиолыг салангид тусгаар байдалд нь бус, соёлын болон хөрш зэргэлдээ орны, бүс нутгийн улс үндэстний уран зохиолтой нь холбон судлаж, улмаар монгол уран зохиолыг дорно дахины, бүр цаашилбал дэлхийн утга зохиолын нийт урсгалд оруулан судлах их ажлын эхлэлийг тавьсан энгүй их эрдэмтэн мэргэн Монголын шинжлэх ухааны “Огторгуйн цагаан гарди” явсныг монголын олон нийт андахгүй мэдэх билээ. Их эрдэмтэн, бид бүгдийн багш, монгол утга соёлын нэрт судлаач Л. Хүрэлбаатар Таны гэгээн дүр тань бидний зүрх сэтгэлд үүрд орших болно.
УЛААНБААТАРЫН ИХ СУРГУУЛИЙН ХАМТ ОЛОН
